(foto's: Jan Smets)

Deze morgen ondertekenden schepen  van leefmilieu Marina De Bie, en schepen Karel Geys van Monumentenzorg (beiden zijn ook schepenen voor Natuurbehoud en ontwikkeling), samen met Willy Ibens die algemeen directeur Natuurpunt is, de beheersovereenkomst voor het Fort van Walem...  Dit gebeurde in die grijsgroene natuurparel die dit Fort toch wel is, zélf...  En: Mechelenblogt was er bij!

Ik had in géén eeuwen het Fort nog betreden.  En eigenlijk kan en mag het ook niet meer.  In 2009 verkocht Mechelen het welbekende Fort aan Natuurpunt Beheer vzw.  Daarbij werd overeengekomen dat er een beheersovereenkomst werd afgesloten inzake het natuurbeheer, de erfgoedzorg voor de militair-historische site, het ecucatief beheer in functie van het algemeen belang en het openstellen van het gebied voor onder andere milieu-educatieve activiteiten. 

Da's een héle boterham.  Vandaag, op deze wat grijze lentedag, ondertekenden Natuurpunt en stad Mechelen de overeenkomst...

Ik kijk geboeid rond.  De natuur heeft dit historische Fort ingenomen.  Het groen overwoekert...  Bomen groeien verbazingwekkend op de gewelven van de gebouwen... , die  er half afgebroken of uitgebrand bij liggen...

De opmaak van deze beheersovereenkomst vormde een essentieel onderdeel in de doorverkoop van het Fort van Walem aan Natuurpunt.  De overeenkomst heeft tot doel om de domeinen van beheer, waarop het toekomende beheersplan zal worden opgebouwd, te omschrijven.  Drie belangrijke beheerdomeinen dringen zich op:

Het Fort is een gebied met hoge natuurwaarde, waarbij een bijzondere aandacht gaat naar de habitat voor vleermuizen (we zagen er nog waarempel één zijn winterslaap houden... de laatste wellicht...); het ecosysteem van de ringgracht, het behoud en het versterken van de omgevende bosgordel als buffer.  Verwijzend naar de koopovereenkomst wordt een beheer gezocht waarbij de hoge natuurwaarde wordt gekoppeld aan niet-verstorende natuureducatie voor fauna en flora.

Maar het Fort dient ook bewaard als bouwkundig/militari-historisch geheel.

En ten derde verdient het Fort ook als memoriaal respecht als laatste rustplaats voor gesneuvelden.  Hierbij wordt de stabiliteit van het toch wel merkwaardige betonnen gedenkkruis in eerste fase onderzocht op zijn veiligheid om - zo nodig in een verdere fase te worden gestabiliseerd.

(foto's: Jan Smets  - boven: Marina De Bie en Karel Geys.  Onder: Joan Pepermans, Bert Delanoye, en Willy Ibens)

De stad hecht ook grote waarde aan het gecontroleerd educatief en recreatief gebruik en de betrokkenheid van de inwoners van Walem bij de opbouw van het beheersplan en de latere opvolging hiervan.  Zo zullen de inwoners via de heemkundige kring structureel in de beheerscommissie worden opgenomen.  Ook de Simon Stevinstichting wordt opgenomen om de belangen van het memoriaal invulling te geven.

Daarnaast zitten stad en Natuurpunt zelf, de Vleermuizenwerkgroep en het regionale landschap Rivierenland in de commissie.  De klassering als monument vormt géén beletsel voor de natuurlijke ontwikkeling, maar er moet natuurlijk wel rekening mee gehouden worden.  Dat spreekt vanzelf.

De beheersovereenkomst geeft de krijtlijnen aan waarbinnen en op welke termijn het plan wordt opgebouwd.  De formele aanvraag van het beheersplan wordt ingediend bij de overheid rond okotber.

'Als stad zijn we er van overtuigd dat met de ondertekening een belangrijke stap werd gezet om van het Fort een nog mooier pareltje te maken waar Mechelen fier mag op zijn.  We zijn ook zeer tevreden over de goede samenwerking met Natuurpunt, die hiermee wordt versterkt', zeggen de beide schepenen als uit één mond...

Het Fort is een begrip in Mechelen.  Toch stond het lang leeg en verloederde in sneltreintempo.  Tot 1960 was het in gebruik van Landsverdediging.  Tussen 1960 en 1992 werd het bebruikt door Binnenlandse Zaken als ondermeer depot en uitvalsbasis voor de civiele bescherming.  Ook werden er tijdelijk politieke vluchtelingen in opgevangen.  Maar toch was het Fort niet geschikt voor permanent gebruik.

Door de verwaarlozing werd het Fort wél de bakermat voor diverse diersoorten en kalkminnende flora, die door het gesloten karakter kans kregen om zich te ontwikkelen.  Ondanks vandalisme en zelfs brandstichting werd het Fort een uniek stukje natuur in onze stad.

Omdat het Fort oorspronkleijk als 'gebied voor gemeenschapsvoorzieningen' in de gewestplannen was opgenomen, was dat nog geen garantie dat enerzijds de natuurlijkheid en anderzijds de architecturale en historische erfgoedwaarde zouden behouden blijven.  Vandaar dat begin 2000 stappen ondernomen werdenom het Fort te verwerven.

Het Fort van Walem maakt deel uit van de buitenste Antwerpse fortengordel en werd in mei 2001 aangemeld als Habitatrichtlijngebied van uitzonderlijkEuropees belang voor overwinterende vleermuizen bij de Europese Commissie.  De onteigening van het gebied eidn 2008 en de doorverkoop onder voorwaarden aan Natuurpunt midden 2009 was dan ook een grote stap voorwaarts!

Tijdens de Eerste Wereldoorlog vormde het Fort het decor van de ongelijke strijd tussen Duitse leger en Belgische soldaten.  Van 1859 tot 1914 bouwde het Belgische leger een stevige verdedingsgordel rond Antwerpen.  Die moest dienst doen als Nationaal Reduit, een onneembare vesting en steunpunt waarbinnen de regering en het leger zich konden terugtrekken bij vijandelijkheden.

In een eerste fase werd een grote belegeringsomwalling rond het Antwerpse centrum gebouwd met een fortengordel op enkele kilometers daarvan.  Die bakstenen Brialmontforten, genoemd naar vestingbouwer en bezieler luitenant-generaal Brialmont, moetsen de Antwerpenaren beschermen tegen bombardementen.  De snelle opkomst van artillerie en de vergrote draagkracht van de kanonnen verplichtte ons land al snel tot extra vestingswerken.  Een buitenste fortengordel drong zich op, en in 1878 werd begonnen met de bouw van forten in onder andere Lier en Walem.

Naast de bouw van nieuwere betonnen pantserforten, moetsten de bestaande bakstenen forten gewapend worden tegen de nieuwe granaten.  Het Fort van Walem, dat toen nog in opbouw was, kreeg een extra betonnen beschermingslaag.  Later volgden pantserkoepels.  In de natte gracht van 40 to 50 meter, de hoge aarden wallen en bakstenen gebouwen zit nog duidelijk de hand van Brialmont.  Zo illustreert Walem de overgang tussen bakstenen en betonnen pantserforten.

De vesting Antwerpen, die 35 forten en 12 schansen telde, werd lange tijd als onveroverbaar gezien.  Toch hadden ze in de oorlog geen verhaal tegen de zware Duitse granaten.  Walem draagt de littekens van de ongelijke strijd.  Verschillende gebouwen begaven het na een driedaags bombardement.  Binnen de vesting werden de doden herdacht met een groot weerstandskruis: de plaats waar 70 soldaten het leven lieten onder de instortende gewelven...

(bron geschiedkundige info: Natuur.blad)

Na de Eerste Wereldoorlog is de militaire rol van het Fort van Walem en de Antwerpse fortengordel uitgespeeld...   Een eeuw later hebben vleermuizen, broedvogels, libellen en korstmossen het terrein ingepalmd...

En..., vandaag werd weer een nieuwe bladzijde geschreven in de geschiedenis van het Fort...  Ik kijk rond.  Het is rustig en stil tussen het woekerende groen, dat binnendringt in kieren en langs open vensters...  Amper een boogscheut verder ligt de drukke Antwerpsesteenweg...

Het Fort wacht een nieuwe toekomst...