(foto's: Jan Smets. Details OLV-over-de-Dijle en Sint-Jan)
(foto: Jan Smets. Muurschildering Sint-Romboutskathedraal)
Nu ben ik al zo vaak in onze kathedraal over de vloer gekomen, en telkens opnieuw ontdek ik nog iets nieuws dat me voordien aan de aandacht ontsnapte... Gek is het eigenlijk dat ik hier voordien nogal achteloos voorbij liep...
Achter het bekende schilderij van Antoon Va Dijck uit 1630: 'Christus aan het Kruis', viel me nu een fragment van een oude wandschildering op, geprangd achter het altaar en een kleine deur... Het fresco is niet erg groot, en is ook niet zo bijster goed bewaard. Maar toch intrigeerde het me.
Op een bescheiden plaatje vlakbij, staat de vermelding dat dit een wandschildering is van een anonieme schilder uit de 14de (!) eeuw, én dat het Johannes de Doper zou voorstellen... We merken een Johannesfiguur op en een meer opvallend 'Lam Gods' met een banderol waarop ook nog o.a 'agnus' op te lezen staat...
(foto: Jan Smets. Fresco in Sint-Rombout)
14de eeuw? Dat leek me kras...
Ja, onze kerken waren niet steeds zo witgekalkt en sober zoals we ze nu kennen. Integendeel. Vaak waren ze bont beschilderd. Hier en daar kunnen we dit nog in onze kathedraal opmerken. Veel eeuwen later, naar de mode van die tijd, werden de oude texturen en schilderingen die in het pleisterwerk of kalkwerk werden aangebracht, overschilderd.
(foto: Jan Smets. Sint-Romboutskathedraal)
Zie hier maar: dit kan je zien in een zijkapel in het Hoogkoor van de kerk...
(foto: Jan Smets. Sint-Romboutskathedraal)
Of... laat ons eens omhoog kijken naar het gewelf boven datzelfde hoogkoor. Ook dit fragment was me vroeger ook niet zo sterk opgevallen... Hier werd de schildering op de stenen zelf aangebracht. 't Is dus geen 'échte' wandschildering, maar ik wou ze hier graag toch in opnemen...
Maar gaan we ook eens een kijkje nemen in die tweede grootste gotische kerk van onze stad: de OLV-over-de-Dijlekerk...
Hier treffen we ook een fragment aan van een muurschildering: 'De Verloren Zoon'. Dit fresco zouden we mogen dateren in de 16de eeuw. En inderdaad: dat kunnen we ook al afleiden uit de kostumering...
(foto: Jan Smets. OLV-over-de-Dijlekerk)
Héél wat ophef maakte de nog niet zo oude ontdekking van een grote wandschildering in de Sint-Janskerk. Achter het orgel werd daar een fresco ontdekt dat Sint-Christoffel voorstelt, én een heremijt.
(foto's: J.Smets. Sint-Jan)
Deze schitterende muurschildering zou mogen gedateerd worden in de 15de eeuw. En da's dus een eeuw ouder dan bovenstaande fresco uit de OLV-over-de-Dijlekerk...
Dat zou dus betekenen dat het fresco in de kathedraal NOG een eeuw ouder is dan deze beide waarnaar ik hierboven een zijsprongetje maakte...
Immers het begeleidende plaatje in Sint-Rombout zegt dat het geschilderd werd in de 14de eeuw...
(foto: Jan Smets)
Ik ben wat beginnen grasduinen in de info die ik hierover kon vinden. En veel vond ik niet. Alleen: de schildering wordt in de meeste informatie gedateerd in de 15de eeuw. Wie heeft nu gelijk?
Misschien is het muggenzifterij...: 1 cijfertje slechts... En toch: het maakt toch wel wat verschil nietwaar...
Het is natuurlijk niet eenvoudig zo'n fragmentarisch stukje te dateren. Behalve een lammetje en wat vage bloemmotieven kan ik niet veel identificeren. Het gebruikte gothische lettertype op de banderol kan meer uitsluitsel geven. Maar dat laat ik over aan experten in schriftuur.
Overigens, laat 14de-eeuws of vroeg 15de-eeuws, het ligt dicht bij elkaar, hé.
Zijn er eigenlijk geen grotere en betere afbeeldingen van deze muurschilderingen te vinden?
Nee, nergens gevonden... Ik kan niet meer tonen dat deze foto's die ikzelf nam... Op afstand, vrij donker, en met een slagschaduw van het altaar op de Johannesfiguur...
Misschien weten sommigen wel meer dan ik? Ik wacht op de stadsgidsen.... ;-)
Tja, het is natuurlijk een feit dat de schilderingen achter het altaar met het van Dijck altaar te situeren zijn in de oudste delen van de kerk en de bouw van de kerk startte in de 13de eeuw (mogelijk nog deels Romaans). Dit deel van de kerk wordt in elk geval in die 13de eeuw gesitueerd. De hele zuidelijk dwarsbeuk (kant Schoenmarkt) wordt ook stylistisch beschouwd als 13de eeuws.Het is dus niet onmogelijk dat die schilderingen uit de 14 de eeuw zijn. Veel info is er inderdaad niet. Misschien er nog even op wijzen dat zowel de bontwerkers als de timmerlieden een Sint Jan als patroon hadden. Van enkel de timmerlui wordt duidelijk Sint Jan de Doper vermeld. Bij de bontwerkers is dat enkel "Sint Jan hunnen patroon" (bron:" Sint Romboutskathedraal :gestalte van de gotische droom")
Wat de muurschilderingen in de Sint Jan betreft: ondertussen is daar een andere schildering ontdekt met als onderwerp Sint Joris. Noteer dat deze kunstwerken binnenkort zullen kunnen bezocht worden, maar dan moet je nog enkele maanden geduld hebben. Simpel zal een bezoek niet zijn. Je moet er wat klimwerk op smalle trapjes en stellingen voor over hebben. En verder valt nog af te wachten wanneer de Sint Janskerk terug zal open zijn. Die is nu dicht wegens restauratie.
Ik ben er ondertussen achter gekomen dat zowel de bontwerkers als de timmerlui Sint Jan de doper als patroon hadden. Sint Jozef had dus een concurrent bij de schrijnwerkers :-)
Verder wordt de oudste bouwcampagne als afgesloten beschouwd in 1312 (28/4) - bij de wijding van de kerk. Mogelijk was toen alles mooie versierd en beschilderd. Maar zoals Jan zei : weinig concrete info over deze schilderijtjes.
Ze zijn inderdaad te situeren rond eind 14de-begin 15de eeuw.
De muurschilderingen in de blindnissen van het zuidertransept werden ontdekt in 1899, bij het wegnemen van de Van Dyck. Ze zaten volledig verborgen achter een bakstenen muur die tegen de gotische blindnissen was gebouwd. Restauratie in 1974 door het KIK.
Gedeeltelijk achter het marmeren altaar is Sint-Jan-de-Doper ten voeten uit afgebeeld. Hij draagt een lange baard, een geelbruine kemelharen mantel met rode voering en is blootvoets. In zijn linkerhand houdt hij een lam vast en een kruisstaf waaraan een banderol is bevestigd met de deels verwenen woorden "Ecce agnus (Dei) ecce qui t(ollit peccata mundi)". Op de grond onder zijn voeten groeien bloemen, en ontwikkelt zich vanuit de links gelegen blindnis een tweede banderol met de tekst "Inter natos mulierum non surrexit maior Johanne Baptista". De groene achtergrond is dicht bezaaid met gouden bloemmotieven.
Achter de Van Dyck zijn nog andere resten van schilderingen bewaard. Links van Sint-Jan een banderol met de woorden Ego vox clamantis in deserto parate viam domini, die in de literatuur met een tweede (verdwenen) voorstelling van Johannes de Doper verbonden wordt.
Hiernaast, in de volgende nis, bevinden zich tegen een rode achtergrond twee heiligen. Links d heilige Alexis, voorgesteld als pelgrim in een grijs gewaad en met een breedgerande omgeslagen hoed. In zijn rechterhand draagt hij een wandelstok en links een boek. Rechts staat de heilige Dorothea met in de linkerhand een mandje met bloemen en vruchten. Van boven uit reikt een engel Dorothea het korfje aan en bloeiende takken.
Stilistisch vertoont Johannes de Doper de kenmerken van de gotische stijl van rond 1400. Het is een monumentale, statische figuur die als het ware naar voren treedt en zich tegen de achtergrond afzet. De schildering is naturalistisch. Opvallend is de modellering van het aangezicht, van benen en handen, waarbij de lichtinval door een lichte toets gesuggereerd wordt.
De figuren van Alexis en Dorothea zijn dus niet zichtbaar. Te oordelen naar de beschikbare zwart-wit foto's van het KIK, naar de aquarel van Tulpinck en naar de kopie door het atelier Bressers, is deze schildering eenvoudiger qua houding en expressie. De uitwerking lijkt grafischer en schijnbaar minder bewogen. De compositie is rustiger en evenwichtig. Onder voorbehoud wordt zij daarom omstreeks 1420 geplaatst.
(bron : Middeleeuwse muurschilderingen in Vlaanderen - uitgave door Moumenten en Landschappen - M&L cahier 2, 1994)
Ik weet dat er foto's bestaan, maar of ik ze snel op MBlogt krijg is een andere zaak...
Bedankt Kathedraalspook voor deze stevig gedocumenteerde aanvulling!
Weet je ook iets meer over de schildering op het gewelf in het hoogkoor (foto in topic). Da's toch een pauselijk schild, niet? Van wanneer dateert deze?
Gelukkig huist er in de kathedraal een spook ! Bedankt spook voor de uitleg.
;-D
Heeft dat pauselijk schild niet iets te maken met paus Nicolaas V die in 1451 een bul uitvaardigde waardoor pelgrims die naar Mechelen kwamen, een aflaat verkregen? Op die manier werd de bouw verder gefinancierd.
Ik dacht dit ook... Maar was niet zeker...
Klopt, Nicolaas V is de paus die de jubileumaflaten organiseerde waarvan Mechelen profiteerde. Hetzelfde wapenschild staat ook op de Katelijnekerk, helemaal bovenaan de voorgevel, net onder de daklijn. De jubileumaflaten waren gegeven ter herinnering aan het einde van het kerkelijk chisma in de kerk ( de strijd tussen de Pausen van Rome en Avignon) Nicolaas was niet de eerste de beste. Hij is zowat de stichter van de Vaticaanse bibliotheek. Enkele jaren geleden bezocht ik zijn geboortestad Sarzana : een kuststadje in het uiterste noorden van Toscane (niet ver van Carrara). Ik wist niet dat hij van daar was, maar de loklae gids vertelde me dat hij me ging laten kennis maken met een Paus die wat te maken had met de univ. van Leuven. Hij toonde me het portret van een kardinaal en zei: dat is Nicolaas de vijfde. Waarop een aha-erlebnis volgde. Ik heb de man trouwens foto's van Mechelen en de wapenschilden alhier gestuurd.
Nog een beetje voortborduren op de bevindingen van Kathedraalspook. Volgens kan. Van Caster, die bij de ontdekking van de blindnissen aanwezig was, zouden diezelfde nissen gebouwd zijn in het begin van de 13e eeuw. De grote stadsbrand van 1342 echter maakte dat onze St. Romboutskerk niet meer geschikt was voor de erediensten dus we kunnen met een redelijk gerust gemoed besluiten dat de muurschilderingen dateren van na 1368 ( want de erediensten waren er 24 jaar onderbroken wegens verhuis naar de Katelijnekerk en de verf zou de hitte van de brand niet overleefd hebben ).
Iets anders: iedereen weet dat de muurschilderingen achter het St Anna altaar staan waarmee de geschilderde heiligen St. Alexis, St. Dorothea en St. Jan de Doper niks te maken hadden. Wanneer we nu teruggaan naar een grondplan van de kerk met de altaren rond 1550 dan zien we op de plaats van het huidige St Anna altaar, links een kleiner altaar van St. Jacobus en rechts een kleiner altaar gewijd aan de Heilige Margaretha. Die twee toenmalige altaren lijken me ook niet gelinkt te zijn aan de nog oudere muurschilderingen. Mogelijk zijn bij de bouw van het Nieuwwerk / straalkapellen deze oude altaren verhuisd naar de nieuwe rondgang en bouwde men een muurtje voor de muurschilderingen of werden ze gewoon gewitkalkt naar de mode van die tijd. Dus onder de muurschilderingen moeten nog oudere altaren gestaan hebben
En nu is het weer aan iemand anders. ;-)
Uit Histoire de l' Eglise Métropolitaine de St. Rombaut door J. Laenen ( pag 122,191 )
ivm de pauselijke wapenschilden waar Rudi het hierboven had: inderdaad, hetzelfde wapenschild op het gewelf in Sint-Rombout als op de gevel van de Katelijnekerk...
(foto's: Jan Smets)
Nicolaas V dus... We bloggen om te leren! ;-)
Het wordt hoe langer hoe spannender...! ;-) Bedankt voor jouw bijdrage Luc!
Trouwens er staat ook een pauselijk wapen op de Hanswijkkerk Jan, maar die dateert van een meer recentere paus :-)
Mijne frank was nog niet gevallen toen ik schreef dat volgens kan. Van Caster de ' blindnissen gebouwd werden in het begin van de 13e eeuw '. Het zou aannemelijker zijn om te veronderstellen dat dit ongeveer simultaan gebeurde met de start van de bouw van de tweede stadsomwalling vanaf 1264. Inderdaad er zou waarschijnlijk geen zinnig mens zijn die een schoon kerk zou bouwen zonder een beschermende stadsmuur eromheen.
Dit lijkt me heel aannemelijk Luc...
@ Peter: inderdaad... ;-)
@Luc: mogelijjk stond er al vroeger een oudere omwalling, nietwaar. Al weten we daar niet veel van;Mogelijk was de nieuwe Melaan (die nu gedeeltelijk open ligt) daar een deel van en dus de gracht rond die (mogelijk aarden of houten) wal. Enfin dat is allemaal speculatie. Maar als je ziet dat die nieuwe Melaan uitmondt in de Dijle, vlak tegenover de plaats waar de eerste wal rond het eerste centrum op de hoge Dijleoever aan de Dijle uitkomt en dat er een andere vliet uitkomt tegenover de andere oudste wal aan het Plein dan is het niet denkbeeldig dat de gegraven nieuwe Melaan en de verdere natuurlijke loop ( vanaf ongeveer het Groen Waterke) van de oude Melaan deel uitmaakten van een oudere wal rond oude en nieuwe stadskern. Een interessante theorie, al zeg ik het zelf. Maar daarvan bewijzen vinden i een ander paar mouwen. Ik wacht met spanning op mogelijke walresten op de Ganzendries.
Het gotische schrift op de 'agnus-banderol' is volgens mij de zogeheten 'Fractura'. De letters zijn hoekig, gebroken, breed en vierkantig.
De fractura is een (voornamelijk) minuskelschrift en dateert ... uit de veertiende eeuw.
1264 is al ruim laat als datering voor de start van de bouw. De eerste kerk werd al ingewijd in 1312.
De overgangstijl van romaans naar vroege gotiek kan gesitueerd worden in het begin van de 13de eeuw.
Prof. dr. Lemaire, architectuurspecalist van de KULeuven, dateerde de oudste delen van Sint-Rombouts indertijd rond het eerste kwart van de 13de eeuw. Hij trok parallellen met de bouw van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Doornik, waar het romaanse koor in 1242 al werd afgebroken om te worden vervangen door een complete gotische nieuwbouw. In hoeverre men dit kan linken aan de bouwgeschiedenis in Mechelen, is natuurlijk een andere zaak. Maar wie ben ik om een autoriteit als Lemaire in twijfel te trekken...
@ Koen V :
Bedankt voor de info. De vraag is natuurlijk in hoeverre dergelijke stijlkenmerken ons steeds een juiste datum geven. Tussen het ontstaan van de Fraktur en de toepassing ervan in een Mechelse kerk kan er een groot tijdsverloop zitten, het zou dus kunnen dat de fractura ook nog in de 15e eeuw voorkomt. Naar analogie : Times New Roman is ontstaan in de jaren '30 en wordt na 85 jaar nog steeds courant gebruikt.
Ik las trouwens ergens dat de Fraktur pas zijn definitieve vorm kende in 1520 - dus...de 16e eeuw :-)
Nicolaas V was inderdaad een man van (westerse) cultuur, die heel wat boeken bezat en veel Griekse werken liet vertalen. Hij is echter ook de auteur van een van een van de meest gecontesteerde bullen uit de geschiedenis: de bul "Dum Diversas". Deze bul was op maat gesneden voor de Portugezen, goede katholieken die op een drafje hele stukken Afrika veroverden. De door hun toedoen florerende slavenhandel, met alle mishandelingen vandien, kreeg door deze bul een pauselijke goedkeuring. Een andere veklaring voor het woord "bul"lebak...
Tièns, dat verhaal kende ik niet... Leuke anecdote...
PS: voor diegenen die het nog niet doorhadden: ik heb mijn gebruikersnaam 'jans' gewijzigd in mijn 'échte naam'. Na vijfenhalf jaar bloggen kreeg ik een hekel aan die nikszeggende nickname. Voortaan blog ik dus met duidelijker 'blazoen'... ;-)
@ kathedraalspook
De vijftiende eeuw is inderdaad ook nog best mogelijk.
@koen en Rudi: waar ik schreef dat 1264 een mooi jaar was ( vanwege de start van de bouw van de stadswallen ) om de desbetreffende blindnissen te bouwen dan schreef ik niet dat men toen de kerk zelf begon te bouwen. Zoals Rudi aangaf was er reeds een min of meer natuurlijke verdedingslijn met de Melaan. Waar ik op zinspeelde was dat het kapittel van St. Rombouts haar akkoord had verleend aan de Berthouts om een tweede stadsomwalling te bouwen. In ruil voor die welwillendheid kreeg het kapittel de gronden tussen de Melaanvliet, de nieuwe stadswallen en de Stassartstraat. Daar zaten genoeg geschikte bouwgronden in waar het kapittel een gesmeerde boterham aan kon overhouden om de in aanbouw zijnde kerk van St. Rombouts ne keer schoon te versieren met o.a. .... blindnissen. Bewijzen heb ik natuurlijk niet maar ik zou er niet van verschieten. ;-)
@rvpee: misschien is het je ook een troost dat Nicolaas V wel één grote tegenvaller kende in zijn carrière en dat was in 1453: de val van Constantinopel tegen de Ottomanen. Een zware klap voor de Christenen. Die zouden pas in 1571, tijdens de slag bij Lepanto, die Turken een lesje leren.