(foto's: Jan Smets)

Niet zo gek veel Mechelaars hebben reeds de 'kans' gehad om van  achter de tralies van het oude belfort de stad te mogen aanschouwen.  Tenzij...natuurlijk die arme Maneblussers die er vanaf de zestiende eeuw hun leven mochten slijten, op water en brood...

Ik ben één van de hedendaagse gelukkigen die het kon -  maar mocht na het 'bezoekje' terug op de Grote Markt de 'Mechelsche lucht' opsnuiven.  In vrijheid.

De geschiedenis van ons belfort dat hier 'ontdubbeld' werd met een kantlijn van de Keldermansvleugel als 'scheiding', is redelijk bekend.  Niet?  Wat we nu zien staan, is wat er overblijft van de oude lakenhal, die ergens tussen 1311 en 1326 werd opgetrokken.  De lakennijverheid was héél belangrijk voor vele Vlaamse steden.  De beginperiode van de 'Mechelse draperie' is te situeren in het midden van de twaalfde eeuw.  De nijverheid was grotendeels afgestemd op de export.  En...het centrum van het hele handeltje was dus deze lakenhal.  Voor 1311 stond hier een kleiner bouwwerkje voor dit doeleinde.  De Mechelaars gingen voor hun 'nieuwe' lakenhal eens op prospectie naar Brugge, want zo'n halle met een toren, zagen de vroede vaadren wel zitten.  Enfin...ze begonnen er aan - maar een lege geldbeugel  als gevolg van de Honderjarige Oorlog deed besluiten om de toren weg te gommen. 

Het belfort bleef onvoltooid, en in de zestiende eeuw werd er een 'voorlopig' dak opgelegd.  Voorlopig?  Het ligt er nu, in 2009, nog...

De onafgewerkte halletoren diende voor vanalles en nog wat.  En in de zestiende eeuw werd het zélfs gevangenis.  En het is daarover dat ik even wat wou doorbomen...

De oudste (gekende) Mechelse gevangenis was niet veraf van deze plaats te vinden.  En toen archeologen naarstig in de 'zandbak' van de Grote Markt mochten graven, naar resten van het verleden, ontdekten ze de juiste plaats van dit 'Steen'.  Het 'Steen' - want zo werd deze oudste nor genoemd, werd voor het eerst vermeld in 1287.  Niet veel vroeger zal het gebouwd geweest zijn.  Historici wisten al langer van het bestaan af, maar de exacte plaats was niet geweten.  Tot de graafwerken dus...  Het Steen bleek georiënteerd te zijn op een brede diagonale weg die over de Grote Markt liep, van Befferstraat naar Steenweg (en waarvan een deeltje nog bewaard is...)

Maar ook over deze nochtans erg boeiende geschiedenis ga ik het hier niet hebben.  Wie hier méér over wil lezen, moet maar eens het boek 'Het Steen en de burgers'  ter hand nemen...

Nee - Laat ons terugkeren naar de vroegere lakenhalle.  In de zestiende eeuw was het oude Steen afgebroken, en worden de gevangenen achter de tralies gezet in de onafgewerkte toren.  Ook deze gevangenis zal 'Steen' worden genoemd.

Over het leven in deze gevangenis kunnen we al wat lezen in een stedelijke ordonnantie van 1526 en nog een ander document uit 1528.  In deze documenten legde de stedelijke overheid de 'spelregels' vast voor de kastelein, of de cipier.  Want dit Steen werd immers uitgebaat door een privépersoon die in ruil voor een pachtsom de gevangenis voor eigen gewin mocht uitbaten.  Naast deze som moest deze cipier ook nog 'n borg betalen aan de overheid om ervoor te zorgen dat hij zijn positie niet misbruikte, en dat hij zijn functie naar behoren uitoefende.  De borgsom bedroeg zowat een bedrag dat overeen kwam het tien jaarlonen van een Mechelse metsersgezel!  Dus: het was niet zomaar een beroep voor Jan-met-de-pet.  Neennee, enkel vermogende Maneblussers konden zo'n som op de rooster leggen.

De sociale verschillen in het Steen waren groot.  Zo was er de 'poorterskamer' boven het gelijkvloers, en de gevangenis voor armere Mechelaars, op de tweede verdieping.  De persoon die in de eerstgenoemde 'kamer' tercht kwam, moest eerst een borg betalen aan de kastelein. (voor niet-Mechelaars werd een hogere som aangerekend!).

Als de entree van zestien stuivers betaald was aan mijnheer-cipier, konden de onkosten voor het verblijf nadien sterk verschillen van persoon tot persoon.  Voor arme drommels was dit een serieuze aderlating.  Voor de poorterskamer mocht je dan nog een extra centje op tafel leggen.  Boven het tarief kwam daar nog één stuiver per dag bij.  In de hogere vertrekken kon men voor diezelfde stuiver een week lang verder.  Enne: dit was dan nog alleen maar voor de 'huishuur', want voor de verdere onkosten moest nog apart worden betaald.  Een bed kostte twee stuivers per dag, en eten...vier stuivers.  Samengevat: de 'all-in' bedroeg zeven stuivers.  (om te vergelijken: voor dit bedrag werkte in die tijd een metsersgezel drie dagen lang...).   Wie niet kon rekenen op de financiële steun van familie of vrienden, moest maar verhuizen naar het goedkopere deel van het Steen.

(poortersafdeling...)

Op de tweede verdieping was men voor voeding en onderhoud geheel afhankelijk van giften van welwillenden.  De kastelein kreeg van de stad wel een bedrag van één stuiver om de arme gedetineerden te onderhouden, maar deze som was eigenlijk te klein.  Deze mensen kregen de overschot van het eten uit de poorterskamer, maar moesten het verder stellen met aalmoezen, uit de daarvoor door het stadsbestuur bevestigde 'aalmoezenbus' aan de buitenkant van de gevangenis.  Wél mochten deze gevangen op zon-en feestdagen onder begeleiding bedelen in de Sint-Rombouts.

Ontsnappingen kwamen veel voor in de gevangenis.  De cipiers dienden wel een eed van trouw te zweren aan het gerecht, maar in de praktijk werd soms wel eens een oogje dichtgeknepen als ene of gene wou 'vertrekken'.  Ook de gebrekkige infrastructuur werkte ontsnappingen in de hand.  Vaak werden binnendeuren niet gesloten.

Ook eigenaardig: gevangenen mochten vaak véél bezoek ontvangen.  En het was geen probleem om medicijnen of boeken te laten bzorgen aan gevangenen.

Waren er gewelddadige conflicten in deze nor?  Dan kwam de kastelijn niet tussen, en keek hij de andere kant op.  De oudste gevangene van het Steen' kreeg de titel van 'provoost van het Steen', en sprak recht over kleine geschillen. 

En verder bepaalde het intern relgement dat enkel getrouwde mannen intieme contacten mochten hebben met hun partner, binnen de muren van het Steen.  Hoeren kwamen niet over de drempel, en vertier werd streng aan banden gelegd.  De kastelijn mocht geen 'herberg' maken van zijn gevangenis, en 'oneerlijke' spelen waren in principe verboden!   Leuk detail: bij het archeolgisch onderzoek werden nochttans véle dobbelstenen gevonden!   De twee voogden die door de schepenbank werden aangesteld, om tweemaal per maand de gevangenis te controleren, zagen dus blijkbaar niet alles...

(gids Marc Rubben tijdens een rondleiding...)

Het gebouw staat nu grotendeels leeg... Jammer, want het zou perfect dienst kunnen doen als extra ontvangstruimte voor het stadhuis, tentoonstellingsruimte, of wat dan ook...  Maar goed, da's mijn persoonlijk idee...

(bronnen: Marc Rubben, Marcel Kocken in zijn Gids voor oud-Mechelen, het Steen en de burgers)