(foto's: Jan Smets.  Dirk Huyghe)

Ik prijs me gelukkig dat ik de unieke tentoonstelling 'Van Eyck - een optische illusie' nog heb kunnen bezoeken in februari.  Nooit eerder - en wellicht voor de laatste keer - waren zoveel schilderijen van deze wereldberoemde schilder uit de school  der Vlaamse Primitieven, tesamen te bewonderen.  Langer had ik niet moeten dralen.  Niet veel later ging in Gent immers de deur op slot.  De eerste lockdown was een feit en deze prestigieuze expo ontsnapte er niet aan.  Geboeid in Van Eyck las ik even later ook het geromantiseerde verhaal over de opdrachtgever voor het Lam Gods: Joos Vijd - door Jonas Bruyneel.

Dit vertelde ik hem: Dirk Huyghe.  Ik had met hem een afspraak in de kunstgalerij op de Haverwerf waar zijn kopie op ware grootte van dit iconische vijftiende-eeuwse werk te bekijken valt door de vensters.  Een kijkdoos als het ware.  Intrigerend.  Net zoals het werk zelf...

Dirk (°1956) die als coördinator van de grafische redactie werkzaam was bij De Standaard, fronste zijn wenkbrauwen.  Wat later zou het me duidelijk worden waarom.  Door flink wat opzoekwerk durft hij wel wat vraagtekens plaatsen bij werk, kunstenaar en betekenis van het werk.  Niets is wat het lijkt.  Met kritische zin onderzocht hij het Lam Gods en kwam tot verrassende conclusies.  Tijdens dat onderzoek maakte hij een minutieuze kopie van het retabel omdat hij van mening is dat alleen wat je kan tekenen je écht gezien hebt.

Mijn nieuwsgierigheid is nu helemaal gewekt.  De vragen die hij - voor de passanten van de galerij - uitvergroot heeft liggen op de vensterbank en triggeren ook mij.

Ik kwam tot verbijsterende inzichten bij het bestuderen van het werk.  Ik ben dan ik zekere zin ook kritisch over de expo.  De dogma's rond dit altaarretabel verbazen me.  Waarop steunen ze?  Als je écht goed kijkt naar werken op de tentoonstelling ontdek je meer vreemde dingen.  Zo moet je maar eens in de linkerbovenhoek kijken van 'de man met de blauwe kaproen'.  Daar zie je het logo van Albrecht Dürer die toch geen tijdgenoot is van Van Eyck.  Straf toch!  Toch is dit werk toegeschreven aan Van Eyck.  Wat is een handtekening waard...

(Haverwerf 13)

Thuis heb ik een oude bibliotheek geërfd van de grootouders van mijn echtgenote met boeken uit het midden van de 20ste eeuw.  Veel kunstboeken.  Toen ik met pensioen ging had ik meer tijd om er in te lezen.  In een boek dat door zijn grootte moeilijk opgeborgen kon worden in de bib, ben ik beginnen grasduinen en daarin vond ik verrassende en onverwachte aanwijzingen naar de middeleeuwse mystica Hildegard van Bingen.  In haar leven was is altijd al geïnteresseerd.  Religie heeft me altijd geboeid.  Ik zong trouwens vele jaren in het gregoriaans abdijkoor van Grimbergen.  En de liederen van Hildegard fascineerden me.  Ik heb veel over haar gelezen en heb ooit over haar een verhaal geschreven.  Was haar visioen over de aanbidding van het mystieke lam goed gekend bij Van Eyck?  Was ze voor Jan een inspiratiebron?  Ik herken de 12de-eeuwse Hildegard van Bingen trouwens in de groep maagden rechtsboven het middenpaneel, in het ordehabijt en getooid met haar professiekroontje...  Meer dan de andere maagden is ze heel duidelijk geprofileerd.  De andere maagden zien er eerder uit als barbiepoppen zonder borsten, lange armen en benen en blond haar. 

Ook de bevindingen rond het Lam Gods wou Dirk Huyghe in een verhaal gieten.  De ik-figuur, die hij Lars heeft genoemd vertelt veel over hem zelf.

Lars ontdekt in het Lam Gods van Van Eyck overeenkomsten naar inhoud en vorm met een miniatuur van het dertiende visioen van Van Bingen.

Later ontdekt Lars/Dirk nog méér.  Hij leest in een boek over de 'broeders van het Gemene Leven' of 'Broeders van de Penne'.  Deze kopieerden en vertaalden vele mystiek geschriften en waren de eerste drukkers.  In die context vindt hij 'de navolging van Christus' van Thomas a Kempis.  Ook in de oude bibliotheek.  De broeders waren een spirituele beweging - 'de Nieuwe Devotie' kwam op gang die zich afzette tegen de misbruiken en praalzucht in de Kerk.  In die zin waren zij de voorlopers van het calvinisme!  Het Lam Gods is in feite een aanklacht tegen de Roomse Kerk.  Zie maar eens naar de overdaad van juwelen van de kerkleiders op het retabel!  De puzzelstukjes passen langzaam in mekaar...

Ik werd dus overspoeld met veel info.  Veel draagvlakken.  Toeval of niet?  Met al die linken ging ik het Lam Gods nog nauwkeuriger bekijken.  En hoe langer hoe meer borrelden andere vragen op.  De heisa rond de restauratie die van start ging in 2012 riepen er nog meer op.  Waarom is dit retabel zo groot in tegenstelling tot al het andere werk van Van Eyck?  Zelfs het middenpaneel van het Lam Gods is nog altijd groter dan al het andere uit zijn oeuvre.  En nog iets verrassend: waren Jan en Hubert wel broers?  Ik twijfel er sterk aan.  Historisch kan je geen verband leggen tussen hen beiden.  Maar die 16de-eeuwse bewering werd later steeds weer hernomen en nooit meer rechtgezet...

Het retabel heeft altijd heel wat omzwervingen gekend.  Gent was niet steeds de goede huisvader.  Het werd opgedeeld, verkocht, sommige stukken verhuiseen.

Lars legt in het verhaal van Dirk zijn bevindingen samen met de die van de al eveneens fictieve Schwester Rieta uit de Benediktirinnenabtei St.Hildegard in Bingen.  Samen analyseren zij het 13de visioen.  In het miniatuur staat het bloedende lam afgebeeld zoals op het retabel van Van Eyck.  Ook de 'Broeders van het Gemene Leven' worden nader onder de loupe genomen.  Deze broedersschap komt oorspronkelijk uit de streek van Zwolle en Deventer.  In Gent en in andere Vlaamse steden hadden ze later eigendommen maar ze raakten in conflict - eerst met de roomse Kerk en later ook met de calvinisten.  Zo verdwenen ze geruisloos uit de geschiedenis.

Lars vertaalt het handgeschreven Diets in een getijdenboek van Heinric die leefde midden de 16de eeuw en de Beeldenstorm meemaakte.  Hij was de bewaker van het retabel.  Lars ontdekt dat Heinric er bij was toen Mechelaar Michiel Coxcie een kopie van het Lam Gods maakte voor Filips II.  Uit het relaas van Heinric leren we dat de Beeldenstorm gereglementeerd was en begeleid door de stadswacht.  Is het niet vreemd dat het Lam Gods als enige werk gespaard bleef?  Was het verstopt of kenden de calvinisten de ware opzet van het werk?  Ook merkt hoofdpersonage Lars op dat de oorspronkelijke schapenkop al vroeg werd overschilderd.  Ook Coxcie toont niet de oorspronkelijke kop.  Maar bij de restauratie komt de donkere zijde van de schapenkop weer naar boven.  Het is zowaar een Januskop - zowel met een mensenoog als dierenoog.  De kop toont het Goed en het Kwaad.  Dat Kwaad zit verborgen in het retabel!  Het Kwaad zie je afgebeeld in de duivelse kop in het centrale paneel.  De schilders kenden blijkbaar al de gestaltpsychologie waarbij voor-en achtergrond kunnen wisselen...  Ook Adam en Eva als eerste zondaars worden onomwonden getoond, net als hun zonen die de eerste broedermoord op hun geweten hebben.  In de wand achter de Heer zien we de symboliek van de opoffering waarbij een vogel zich in de borst prikt om zijn jongen te voeden.  In de iconografie is dat steeds een pelikaan.  Hier dus een roofzuchtige arend.  Al deze dingen verwijzen naar Hildegard van Bingen en haar mysterie van het Kwaad.  Goed en Kwaad zijn eeuwige polen...

Meer vragen duiken op...  Waarom zou Joos Vijdt de opdrachtgever geweest zijn van zo'n groot werk als zelfs de broodheren van Jan Van Eyck, Jan Van Beieren en Filips de Goede niet zo'n mastodont van een schilderij in hun bezit hadden?

Waar duiden de grappige details op in het retabel zoals een koning die rijdt op een muilezel of een zingende aap bij de Engelengroep?

Waarom ontdekken we verschillende stijlen op in het werk: renaissance, Byzantijnse invloed, hyperrealisme...

Waaom staan er zoveel boeken en teksten afgebeeld op het retabel?  Is dit geen duidelijke verwijzing naar 'de Broeders van de Penne'?

Welke torens herken je in de skyline?  Waarom werd een toren weggeschilderd?

Een historicus ben ik niet.  Het zijn alleen mijn persoonlijke bevindingen.  Daarom verwerkte ik ze in dit fictieve verhaal.  Welke bronnen zijn betrouwbaar?  Waar ligt de grens tussen fictie en waarheid.

Het boek kost 25 euro.  De eerste honderd exemplaren zijn genummerd en gesigneerd.  Het kan besteld worden bij de auteur die het thuis zal bezorgen.

Dirk.huyghe@telenet.be

Op de site www.novitius.be  vindt u nog meer info.  U vindt ook vele vragen op Instagram onder Dirk Huyghe of novitius_

De kopie van Dirk kan nog tot half januari bekeken worden aan de Haverwerf 13.

Ik luister meer dan geboeid naar Dirk die begeesterd praat over zijn zoektocht in deze middeleeuwse mystiek.  En net als hij ben ik door het Lam Gods geslagen!  Het boek ligt leesklaar...