(foto's: Jan Smets)

De uitgave van dit boek had ik om één of andere reden 'gemist'.  Het dateert immers al uit 2014.  Onlangs vond ik het terug in de koopjeshoek van boekhandel Salvator, en als ik me niet vergis telde ik er slechts 7,5 euro voor neer.  Als je de titel intikt op 'tinternet' merk je dat boek nog steeds verkrijgbaar is aan heel verschillende prijzen.  Maar goed...

Dit werk van auteur Jan De Volder, doctor in hedendaagse geschiedenis en licenciaat Romaanse taal-en letterkunde is ongemeen boeiend en beschrijft een belangrijke episode in de Belgische geschiedenis.  We krijgen hier een knap geborstelde schets van ons land ten tijde van de Groote Oorlog.  En in dit scharniertijdperk speelt de eigenzinnige kardinaal Désiré-Joseph Mercier een hoofdrol.  De illustere bewoner van de Mechelse Wollemarkt is altijd een man van controverse geweest.  De meningen over deze kerkvorst zijn dan ook sterk verdeeld.  Flaminganten lusten hem rauw, en ook minder 'hevige' Vlamingen hadden en hebben het wat moeilijk met zijn houding tegenover de Nederlandse taal.  Anderzijds wordt de man nog steeds geroemd om zijn belangrijke rol in de 'Mechelse Gesprekken' - oecumenische stappen tot toenadering tussen Anglicanen en Katholieken.  Maar vooral werd hij wereldwijd een held door zijn uitgesproken rol die hij vertolkte in de Eerste Wereldoorlog.  Bezetter Duitsland kreeg de kriebels van de lastige kardinaal, maar na de wapenstilstand leidde de triomftocht zelfs tot de VS.  De man is stilaan in de vergetelheid geraakt.  In Mechelen hebben we nog een plein naar hem genoemd, en in 2010 was hij nog even hot-news toen men in pure Dan Brownstijl in het kader van 'Operatie Kelk' zijn graftombe in Sint-Romboutskathedraal wou openwrikken .  Maar in de lijst van grootste Belgen komt hij niet meer voor.

De Volder maakt van de man geen held, maar veroordeelt hem ook niet.  Objectief en kritisch portetteert hij de kardinaal tegen het decor van zijn tijd toen de Kerk nog alomtegenwoordig was in het dagdagelijkse leven.  Schrijver zet de patriottische, soms ijdele en radicale Mercier neer als man van vlees en bloed.  Dit boek is een sterke aanrader voor wie wat meer wil weten over de rol van de man in een stormachtige periode...

(prent bewaard in het aartsbisschoppelijk archief in de Merodestraat)

Of hij een groot kerkleider was?  Daar zijn de meningen over verdeeld.  Hij was zeker sociaal bewogen en hij maakte ook een opstart van de dialoog tussen geloof en wetenschap.  Maar daarover handelt dit boek niet echt.  Hier wordt vooral gefocust op de oorlogsjaren waarop hij als geen ander ook zijn stempel drukte in poor, brave little Belgium.

(gedenkplaat aan Sint-Romboutskathedraal.  Sint-Romboutskerkhof)

Het vangt allemaal zo'n beetje aan met de verkiezing van een nieuwe paus in Rome: Benedictus XV.  Ook Mercier is aanwezig op het conclaaf.  De witte rook kringelt uit de schoorsteen boven de Sixtijnse kapel, maar andere rookwolken werpen die dagen donkere schaduwen over Europa.  De bestaande wereldorde aan het instorten.  In galop volgen de gebeurtenissen mekaar op.  Het raderwerk van de Groote Oorlog is gestart.  En het kleine België zal delen in de klappen.  Het wordt onder de voet gelopen door de Duitse krijgsmachten met alle mogelijke gevolgen van dien.  Wandaden die sterk in de verf worden gezet en soms ook wat overdreven. Maar de verwoesting van de Leuvense univeriteitsbibliotheek was voor Mercier zéker een kantelmoment.

(grafkapel Mercier in de Sint-Romboutskathedraal)

Zo keert de kardinaal via een omwegje terug naar Mechelen.  Aanvankelijk lijkt hij wel tot een compromis bereid met generaal-gouverneur Von Bissing over de postitie die de Kerk zou aannemen.  Maar niet veel later zou hij deze ouwe Pruis sterk irriteren door zijn vlammend herderlijk schrijven: Patriotisme et Endurance.  Hij laat dit drukken bij Dessain in zijn thuisstad en wil dat deze brief op de kansels wordt voorgelezen.  Niet iedereen staat achter de militante toon van deze impulsieve brief.  Zelfs zijn kerkelijke confraters hebben stevige bedenkingen.  En ook de 'voorzichtige' en 'aarzelende', neutrale nieuwe paus heeft zijn bezwaren.  Hij zou liever gehad hebben dat Mercier neutraler zou blijven.   De uitgesproken standpunten deelt Benedictus niet.

Ondanks de ergernis tegenover de weerbarstige kardinaal durf Duitsland deze populaire lastpak met zijn provocerende boodschap niet frontaal te bestrijden.  Men suggereerde Rome wel hem op een diplomatische manier op een zijspoor te zetten door hem een hoge functie in het Vaticaan aan te bieden.  Maar dit weigerde de paus.  Het tot verzoening bereide Rome had de koppige Belg liever in Mechelen dan in de hoofdstad van de wereldkerk.

Op audiëntie bij de paus kon hij deze niet overtuigen. 'Wou hij dan echt een palm als martelaar?'  Een hoge pet had Mercier niet van Benedictus die hij te beïnvloedbaar vond en laatdunkend een soort 'bonne-maman' vond - iemand die vooral graag medelijden toonde.  Maar hij kreeg geen hoogte van hoe de Heilige Stoel nu wel of niet zijn houding goedkeurde.  Begrip kon hij allerminst opbrengen voor de uiterst moeilijke positie van de paus die de eenheid in de Kerk wilde bewaren en hierdoor stond op doorgedreven neutraliteit om niemand tegen het hoofd te stoten. 

Internationaal oogst de kardinaal wél - ook bij andersdenkenden - veel lof voor zijn houding. 

(de cover van het boek (bovenaan artikel) toont een Duitse spotprent uit het satirische magazine Kladderadatsch van 1916.  Afgebeeld staat generaal-gouverneur von Bissing die een als papegaai afgebeelde Mercier aanmaant om Duits te spreken)

(portret van kardinaal Mercier in het Aartsbisschoppelijk archief in het voormalige Groot-Seminarie in de Merodestraat)

(...) Deze macht is geen wettig gezag.  Bijgevolg zijt gij haar in het innige van uw gemoed, noch achting, noch verkleefdheid, noch gehoorzaamheid verschuldigd... (...)

Terug van zijn audiëntie in Rome is Mercier lang niet getemperd.  Von Bissing krijgt er nog meer de kriebels van.  Gefrustreerd laat hij na een nieuwe brief van de nooit om een propagandastunt verlegen Mercier - drukker én Mechels burgemeester Charles Dessain arresteren tot het einde van de oorlog.  Een duidelijke waarschuwing aan Mercier om zich meer koest te houden.  Meer weerspannigheid zou niet getolereerd worden.  De paus vraagt Mercier andermaal om zich voortaan te onthouden van welke publicatie dan ook.

Maar Mercier is koppig en heeft een sterke ruggegraat.  Hij steunt de oorlogsinspanningen als een rechtvaardige zaak met het oog op het herstel van de Belgische onafhankelijkheid.  Of dit altijd zo 'Christelijk' mag genoemd worden, is maar zeer de vraag.  De paus vreest dat deze waanzinnige oorlog met zijn nutteloze slachting de zelfmoord van Europa zou betekenen.  Merciers 'sacralisering' van de oorlog doet wenkbrauwen fronsen.

(...) Had iemand u uit een schipbreuk of een brand gered, gij zou hem ten eeuwigen dage dank verschuldigd achten.  Welnu, 't is niet één man, 't zijn er tweehonderdvijftigduizend die strijden, lijden en sneuvelen voor u opdat gij zoudt vrij blijven, opdat België zijn onafhankelijkheid, zijn koningshuis, zijn vaderlandsgezinde eendracht beware, opdat het, na de lotgevallen die op de slagvelden plaatsgrijpen, edeler, trotser, reiner, heerlijker dan ooit zou opstaan. (...)

(mozaïek in grafkapel Mercier in Sint-Romboutskathedraal)

Maar de brief van de kardinaal krijgt internationaal grote weerklank.  Mercier wordt een held met dit schrijven van Kerstmis 1914.  Zijn conflict met de Duitse overmacht maakt hem tot een karaktervol hoofdrolspeler waarvoor men wereldwijd veel bewondering heeft.  De geallieerden dragen hem op handen.

In het verzet tegen de verplichte tewerkstelling en deportaties vinden Paus, koning, regering en Mercier mekaar dan weer wel weer.  Hierin reageren ze eensgezind.  Het brengt hen allen weer naderder tot mekaar. (want het is een feit dat Albert I en Mercier niet steeds op dezelfde lijn zaten.  De koning was op een bepaald moment voorstander van een onderhandelde vrede - net zoals de paus.  Mercier was lang heel wat onverzettelijker)

(portret van Mercier naast zijn voorganger kardinaal Sterckx in het Aartsbisschoppelijk paleis aan de Wollemarkt)

(portret van Mercier in Sint-Romboutscollege)

(aartsbisschoppelijk archief)

Maar...zijn patriottische standpunten hebben ook invloed op zijn kijk op de 'Vlaamse kwestie'.  Het zou hem door niet weinigen kwalijk worden genomen.  Zijn radicale verdediging van unitair België waarin de Vlaming zich onvoldoende zou kunnen ontplooien, krijgt felle kritiek aan deze kant van de taalgrens.  Mercier blijft echter ongevoelig voor de sociale dimense van de Vlaamse emancipatiestrijd.  Hij ziet in de zogenaamde 'Flamenpolitik' van de bezetter een verdeel-en heerstactiek.  Maar zo is hij ook blind voor het feit dat Vlamingen hun rechten en ontvoogding proberen op te eisen zoals bijvoorbeeld de vernederlandsing van de universiteiten van Gent en Leuven en de taalwantoestanden in het Belgische leger..

Dit zorgt voor veel wrevel en het gaat van groeiende onverschilligheid van de gewone gelovige tot regelrecht verzet tegen zoveel halstarrigheid.   Eén van de scherpste en extreemste aanklachten komt van de activist Borms die collaboreert met de bezetter en het 'Tsarisme van het bisdom Mechelen' zwaar op de korrel neemt.

(details glasramen in Sint-Romboutskathedraal met tafereeljtes uit de ambtsperiode van de kardinaal.  Onderaan: tijdens de 'Mechelse gesprekken' en een ontmoeting met Koning Albert I en koningin Elisabeth)

Kardinaal Mercier behoort tot het 'Belgisch meubilair'.  Hij blijft heel tegenstrijdige gevoelens oproepen.  Maar dit boek dat ik met plezier gelezen heb geeft toch een bredere kijk op deze man.  'Kardinaal verzet' is dan ook een boek dat - als je het nog op de kop kan tikken - een waardevol document over een belangrijk hoofdstuk in onze geschiedenis én over deze beroemde bewoner van onze Wollemarkt.

Een meerwaarde van het boek is ook de integrale versie van de controversiële brief 'Patriotisme et endurance' hierin opgenomen is.

(Het boek werd uitgegeven door Lannoo en telt 270 pagina's.)

('dood van een kardinaal' door Prosper De Troyer.  Tentoonstelling in Lamot enkele jaren geleden...)