Eva Fastag, de dappere typiste van Dossin

(foto's: Jan Smets)

Aanvankelijk wou ze niet op mijn vraag om haar wedervaren te vertellen ingaan. Ze zag het niet zitten, zei ze. "Mijn verhaal is niet waardevol genoeg...". Uiteindelijk ging ze overstag omdat ze vond dat ook de jongere generatie moest weten wat er toen gebeurde. Ik ging haar opzoeken in de kibboets in Israël waar ze sinds een tiental jaar woont. Het waren drie heftige, intense dagen. We hebben tranen geweend en tranen gelachen. Ze is een heel bijzondere vrouw. Ik was overweldigd door de energie en de levenslust van deze 102-jarige...

Dit vertelt Pieter Serrien, de auteur van het boek 'De laatste getuige', over Eva Fastag - zoals hij ze noemt: de dappere typiste van Dossin... Hij doet dat in boekhandel Salvator in de Befferstraat. En hij doet dat met verve - honderduit vertellend. De historicus die hij is, is dé geschiedenisleraar waarvoor je maar wat graag terug in de schoolbanken zou gaan zitten. Met dit boek is Pieter (°1985 - Kontich) niet aan zijn proefstuk toe. Hij schreef al meerdere boeken waarin persoonlijke getuigenissen van soldaten en burgers in beide wereldoorlog staan opgetekend. Ik las het boek deze week uit. En ik moet eerlijk bekennen: het laat je niet meer los. Het verhaal van de moedige Eva blijft kleven aan je ribben. Dit is een boek dat je moet lezen, én doorgeven aan je kinderen, kleinkinderen... Nooit mag dit alles vergeten worden. Zéker niet in tijden waarin meer dan ooit zwaar gepolariseerd wordt en mensen en bevolkingsgroepen worden gestigmatiseerd...

(foto Pieter Serrien - Eva met de auteur)

Voor Pieter die ook nog les gaf in het Sint-Rita College van Kontich begon alles met het boek 'Tranen over Mortsel' (2008). Er zouden nog andere werken volgen, zoals 'Zo was onze oorlog' over de Groote Oorlog - honderd jaar na het uitbreken van deze; 'Van onze jongens geen nieuws', 'Elke dag angst'...

En dan was er 'Het elfde uuur' in 2018. Het handelde over de laatste 24 uur van de Eerste Wereldoorlog. Het vergde heel wat van mij. Ik besloot hierna het toch ietsje rustiger aan te pakken. Tot...mijn uitgever met een ideetje kwam. Hij vroeg me of ik Louis Boeckmans kende? Deze man die toen 96 jaar was, had in Breendonk verbleven en de kampen overleefd. Zijn verhaal wou hij opgetekend zien. Ik ben er op ingegaan en schreef: 'De laatste getuige. Louis Boekcmans. Hoe ik Breendonk en Buchenwald overleefde'. En toen kreeg ik het idee om een reeks te maken. Het is collega-historicus Jan Maes die me over Eva Fastag suggereerde...

In juli 1942 wordt de dan 25-jarige Eva bij de Jodenrazzia in Antwerpen opgepakt een na een kort verblijf in het kamp van Breendonk naar de Dossinkazerne gebracht. In deze 'wachtkamer van de dood' wordt ze gedwongen om lijsten op te stellen voor de deportatie van meer dan 25 000 Joden naar Auschwitz-Birkenau. Slechts vijf procent van hen overleeft. Waar ze kan vervalst ze transportlijsten en pleegt nog andere vormen van stil verzet. Zo redt ze het leven van velen.

(foto's: Jan Smets)

In augustus ben ik naar Israël gereisd om het verhaal van deze 102-jarige dame op te tekenen. Het is haar verhaal geworden waarbij ik historische duiding geef. Mijn moeder - die ook historicus is en bovendien als vrijwilliger gidst in Museum Kazerne Dossin, was de geknipte reisgenoot. Uiteindelijk was het dus gelukt na intens mailverkeer. (Stel je voor: een eeuwelinge die nog drukt mailt!). Eva Fastag verhuisde 10 jaar geleden naar Israël om dicht bij haar enige dochter te wonen. Ik was erg zenuwachtig. Dit interview - een enige kans - mocht niet mislukken. Ik bezocht Eva in de kibboets waar ze woont. En daar was ze dan plots: een ongelofelijke dame in pittige gezondheid, snel lopend met haar rollator. Ik was overweldigd door haar energie en levenslust. "Gij moet Pieter zijn!" stak ze onmiddellijk van wal. Vrij snel begon ze te vertellen. Ze is niet meer gestopt. Nooit had ze voordien een interview gedaan. Heel lang heeft ze gewegen. Zelfs haar dochter vertelde ze amper of niets over haar verleden.

Moet het gezegd worden dat het heel diepe en emotionele gesprekken werden? Pieter vertelt dat ze soms zat te wenen op haar stoeltje. Het greep hem aan, maar hij kon niet mee-wenen met haar. Hij moest aandachtig luisteren en noteren.

(foto's: Jan Smets)

Het werd een heel sterk, persoonlijk gesprek. Ik vertrek graag vanuit persoonlijke getuigenissen als bouwsteen voor geschiedschrijving. Dit vul ik dan natuurlijk aan met opzoekwerk in archieven. Zulke getuigenissen liet men vroeger te vaak links liggen doordat ze subjectief zijn. Maar juist hierdoor zijn ze ook boeiend - ondanks de fouten die misschien kunnen optreden in deze gereconstrueerde herinneringen. Het zijn dé meest rechtstreekse bronnen.

(foto: Jan Smets - Dossinkazerne vanop het Museum Kazerne Dossin)

Waarom is nu net dit verhaal zo bijzonder? Vooreerst werkte ze als typiste in de Dossinkazerne. Als migrante was ze met haar familie op 2-jarige leeftijd vanuit Polen in Antwerpen terechtgekomen. Ze werkte als secretaresse in Brussel en met haar loon onderhield ze haar familie (ouders, zus, en 3 broers). Ze had een uitzonderlijke talenknobbel, en dat heeft haar leven gered. Omdat ze Duits kon werd ze in Dossin geselecteerd om de lijsten van gedeporteerden uit te tikken. Ze maakte confronterende dingen mee. Voordat ze opgepakt werd bij de eerste grote Jodenrazzia zat ze al in het verzet. Geen grootse dingen - maar ze smokkelde kranten voor een buurvrouw. Gek genoeg is er weinig geweten over het Joodse verzet. Het lijkt soms of deze mensen eerder lijdzaam hun lot ondergingen. Het verhaal van Eva bewijst het tegendeel. In Dossin vervalst Eva zo de lijsten met gedeporteerden zodat sommige families of verzetslui konden samen vertrekken. Ze laat documenten verdwijnen, en ze houdt in een agenda bij van wie vertrekt naar de kampen. Ze wou dat men deze mensen nooit zou vergeten. Dank zij haar kon de fotomuur in Museum Dossin zo worden gerealiseerd. Anders was dit nooit mogelijk geweest.

(foto: Jan Smets)

De Dossinkazerne werd twee jaar gebruikt als 'wachtkamer voor de dood'. Op 27 juni 1942 ging men hiermee van start.

Eva wist wel dat het transport naar de kampen geen goed nieuws was. Maar ze had geen kennis van de ovoorstelbare gaskamers. Ze vertelde dat in Dossin je in orde de dood werd ingestuurd. Alles moest 'ordelijk' verlopen om in alle rust te kunnen uitmoorden. "Ik wist het niet!" Dat zei ze me wel 50 keren tijdens onze gesprekken... Nadat ze 3 weken verbleef in de Dossinkazerne is ook haar familie er gevangen gezet. Alleen haar zus is voordien reeds kunnen vluchten naar Zwitserland waar ze 2 jaar geleden is overleden... Haar familie - ouders en drie broers - werden gedeporteerd... Ook hun namen diende ze in te tikken...

Voor Pieter is Eva Fastag een ware verzetsheldin. Hij houdt nog regelmatig contact met haar of met haar dochter. Ze kregen immers een sterke band.

Voor mij als historicus was het een buitenkans om dit verhaal te mogen optekenen. Vooral ook omdat het een vrouw is. De geschiedenis is immers veel te mannelijk. En zeker over vrouwen in het verzet wordt weinig geschreven. Ik vond het heel nodig dat dit verhaal verteld werd. Vooral ook omdat men nooit zou vergeten... Het is belangrijk dat de jeugd deze geschiedenis kent. Zo is er nu een jong meisje - de 10-jarige Marthe - die door dit boek te lezen vaak naar Eva mailt. Eva heeft ze zelfs uitgenodigd om naar Israël te komen...

Wat doe je met de gruwel? Je kan er niet naast kijken. De geschiedenis staat bol van vreselijke dingen, maar hoe mensen op zo'n grote schaal zo werden uitgemoord in de gaskamers is haast onvoorstelbaar.

Eva Hastag: sterke persoonlijkheid met een onwaarschijnlijke vitaliteit. Leven is sterker dan de dood. Eva is het geheugen van de Dossinkazerne en heldin van het stille maar krachtige verzet.

Dit boek, rijk geïllustreerd met foto's en documenten geeft je een inkijk in het doen en laten van gevangenen en bewakers in deze voormalige kazerne. Zo leer je ook bijvoorbeeld iemand als Irene Spicker kennen - de Joodse kunstenares - die bevriend was met Eva en die nog niet zo lang geleden 'haar plein' naar haar genoemd kreeg... Het is maar één detail... Wie oprecht geboeid is in deze zwarte bladzijde van de geschiedenis, of als Mechelaar meer wil weten over deze kazerne moet het boek zeker aanschaffen. Weet nu al: het zal je nooit meer loslaten!

Als ik de schrijfmachines ritmisch hoor tikken in de verder stille en beklemmende ruimte in het pas vernieuwe Memoriaal Dossin, kan ik niet anders dan denken aan Eva, grote kleine vrouw...