(foto: Jan Smets)

De naam Empain is onlosmakelijk verbonden met Battel.  Vanaf het moment dat de tot adelstand verheven succesvolle Waalse industrieel Edouard Empain besloot om in dit Mechelse gehucht een passende woning te betrekken (1884), tot in het jaar 1971 waarin zijn jongste zus Louise in haar honderdste levensjaar overleed drukte deze familie hier haar stempel. 

Baron Empain stond slechts 2 jaar ingeschreven in de Mechelse bevolkingsregisters.  Wonen deed hij niet in het landhuis dat hij hier kocht en later liet verbouwen tot imposant kasteel (dat ondertussen ook reeds afgebroken werd in de jaren vijftig).  Wel kwam hij er regelmatig op bezoek bij zijn moeder Catherine die weduwe was en de hierbij inwonende ongetrouwde zus Florence.  Louise Empain was het kakenestje van het gezin Empain, van wie vader François Julien ooit nog onderwijzer was in Beloeil. Zij werd geboren in 1871 in Blicquy.  Na de dood van haar echtgenoot, generaal Hendrik Julius Lodewijk Denis kwam zij in een landhuis in de Battelse Vijverstraat wonen.  En dit tot aan haar dood op 3 augustus in Schaarbeek.

In Battel was zij steevast gekend als 'Madame Denis', alhoewel ze zich liever als 'Madame Empain' liet aanspreken.  Die naam had voor haar nog meer allure en dat straalde alvast op haar af.  Die grandeur van weleer probeerde ze verder te zetten, ook al had ze lang niet meer de financiële mogelijkheden die haar broer en zijn nazaten bezaten.  De familie hing na de dood van baron Empain met haken en ogen aan mekaar, bewoog zich in de kringen van het Groot Kapitaal en de jetset en Battel was slechts een voetnoot geworden in de familiegeschiedenis.  Maar in datzelfde Battel  voelde Louise zich toch nog verheven boven de rest van de bevolking.  Wispelturig, tikkeltje impulsief en neerbuigend. 

Gek genoeg kan ik nergens een foto vinden van 'Madame Denis-Empain'.  En dat is verbazend.  Héél zéker zijn er portretten van haar in omloop, maar de zoektocht leverde tot hiertoe niks op.  Misschien kan iemand mij hiermee verder helpen? (deze foto hierboven is immers een 'fantasietje' hoor...)

  (Baron Edouard Empain)

Baron Edouard Elmpain overleed reeds in 1927.  Sporadisch verscheen hij in Battel en dan meerde hij met zijn yacht 'Primavera' aan op de Leuvense vaart.  Dat yacht werd trouwens nog gewijd door de Battelse pastoor in 1901.  En dat feit ging gepaard met grote feestelijkheden.  Nu nog trouwens wordt een kleine zilveren kopie van dat yacht bewaard in het Sint-Jozefkerkje van Battel.  Vijf jaar later was de steenrijke baron toe aan een nieuw jacht met stoommotor, en ook deze boot werd plechtig ingewijd in Battel.

Edouard werd in 1852 geboren in Beloeil en begon zijn loopbaan als leerling technisch tekenaar bij de Société Metallurgique bij Namur.  In Brussel zal hij later het diploma van ingenieur behalen voor een middenjury.  Snel maakte hij carrière.  In 1878 was hij bedrijfsleider in de zaal waar hij ooit als werknemer van start was gegaan.  Wat later kocht hij een kleine marmergroeve en wist zijn patrimonium steeds verder uit te breiden.  Hoe langer hoe meer verwierf hij naam en faam in de zakenwereld.

Samen met zijn broer François (die later overigens ook tot baron werd verheven) richtte hij de Railways Economiques de Liège-Seraing et Extensions op.  Ook de tramlijn Liège-Jemeppe-sur-Meuse werd door hen uitgebaat.  Succesvol geworden legden ze ook in Gent een tramlijn aan.  In 1884 reeds werd hij de belangrijkste pachter van de NMVB!  Een eigen bank werd opgericht.

Nadien begon hij te werken in Frankrijk.  Zijn eerste project was een stoomtramlijn in Valenciennes.  Snel daarna volgden tram-en spoorlijnen in heel Europa, tot Congo, Rusland en China toe.  Maar het grootste poject was wel zijn realisatie van de metro in Parijs.

Het ene project volgde het andere.  Zo richtte hij ook ACEC op.  In Egypte kreeg hij eveneens de kans om spoorwegen aan te leggen.  Maar tot de grootste verbeelding spreekt nu nog altijd 'Heliopolis' - een geheel nieuw stadsdeel van Kaïro.  Hier kon de baron zijn fantasie volop botvieren.

Schatrijk en invloedrijk was hij.  Bevriend met het koningshuis verwierf hij in 1907 dus de titel van baron.  Koning Albert was af en toe te gast bij hem, en toen bij het uitbreken van WO I deze koning de naderende Duitse troepen gadesloeg vanop Sint-Romboutstoren, was hij die dag nog op visite op het kasteel in Battel.

Toen Edouard overleed in 1929 kreeg hij haast een staatsbegrafenis.  Zijn lichaam rust nu in een crypte in zijn geliefde Heliopolis.

Zijn gigantisch fortuin ging over in de handen van zijn erfgenamen die de bedrijven verder zetten, of...er grote sier mee maakten.  De familie geraakt verdeeld.  Met tante Florence (moeder was in 1914 reeds overleden.  De begrafenis werd acht dagen uitgesteld tot in de kerk de electriciteit was aangelegd op kosten van baron Edouard) in haar Battels kasteel was er weinig contact.  Zij mocht het kasteel verder blijven beheren met de hulp van haar personeel.  Ze probeerde als alleenstaande kasteeldame de eindjes aan mekaar te knopen.  De tijd van de grote feesten en op en af rijdende koetsen  waren echter voorbij. 

Toch heeft Battel wel wat te danken aan de familie.  Zij sponsorden de parochiekerk Sint-Jozef en nu nog kan je er mooie glasramen aantreffen die door hen werden geschonken.

Het kasteel werd hoe langer hoe meer opengesteld voor de Battelse jeugd.  Florence die van opleiding onderwijzeres was, hield immers van kinderen. 

Zo herinnert Battelaar Lode Tooten wat zijn vader hem ooit vertelde:

De kinderen van de Battelse school mochten regelmatig op visite komen op het kasteel.  Als ze er zongen kregen ze een koekje of snoepje.  Ze kregen echter flink op hun donder als ze achteraf, buitengekomen, de Vlaamse Leeuw begonnen te zingen.  Als kind mocht mijn vader ooit Kerstmis zingen op het kasteel.  Vele jaren later vroeg Madame Denis me of ik voor haar op de piano 'Für Elise' wou spelen.  As dank kreeg ik een stuk chocolade en een sigaar voor mijn vader.

Ook jaren later zongen een aantal jongelui de Vlaamse Leeuw aan haar deur.  Dadelijk volgden sancties. Het sponsoren van de de fanfare werd meteen stopgezet.

Lisette Jacobs uit Battel vertelt:

We zijn nooit met de bus op schoolreis geweest.  We gingen één dagje per schooljaar naar het kasteel van Empain.  Daar gingen we braaf kijken naar de dieren en de planten.  De meisjes volgden 's zondags notenleer op het kasteel bij mevrouw Lettany.  Zij was lerares notenleer aan de Mechelse muziekschool.

Haar vriendin Maria Van Beersel herinnert zich dat de pauwen die er rondliepen indrukwekkend waren en dat ze als ze zongen op het kasteel een speciaal uniform met geruit motief droegen.

Madame Denis was goed bevriend met zuster Ghislaine van de school en kwam ook geregeld op bezoek in de klas.  Wij moesten dan op voorhand oefenen om op gepast teken recht te staan, te buigen en 'Bonjour madame Denis' te zeggen.  Ze antwoordde ook steeds in het Frans: 'Bonjour mes enfants'.  Op een keer had ze een stuk suikerriet meegebracht uit Egypte.  Elke leerling mocht daar dan om de beurt eens aan sabbelen.

Naar verluidt kon Madame Denis niet dulden dat sommige van de meisjes soms té mooi gekleed waren.  Dat kwetste haar ijdelheid.

Albert De Wachter, vader van stadsgids en voorzitter van de Mechelse cultuurraad, Frans De Wachter:

We gingen elke zaterdag zingen op het kasteel.  De meisjes op zondag.  We zongen in het Frans.  Ik herinner me dat we vaak 'Frère Jacques' zongen.  Als we het kasteel verlieten, kregen we nicknackjes van Madame Denis.

Maurits De Wit:

Meester Neveux deed de kinderen op rij staan voor Louise Denis die aan ieder kind de vraag stelde: 'Comment appelles-tu?'.  Die prevelden dan beschroomd hun naam en kregen dan als beloning een handvol letterkoekjes waarvoor zij zeer onderdanig 'dank u' moesten zeggen.  Juist die koekjes werden de oorzaak dat de muzieklessen abrupt een einde namen.  Ik was het zo beu dat ik bij het buitengaan de koekjes terug smeet, al zingende op de wijze van een lied van Tino Rossi: 'Marinella, loopt naar de kl... allemaal'.  Meer dan waarschijnlijk moet ze dit soort vlaams zeer goed hebben verstaan, want 's anderdaags kwam haar zoon Edouard Denis zeijn beklag maken bij de meester.  Het kwam tot een heftige woordenwisseling tussen de twee tot de meester Edouard vierkant aan de deur zette.  Het was het roemloos einde van vele jaren 'kasteelzang'.

Aan het hoofdstuk 'Madame Denis' zijn we echter nog niet gekomen.  Laat ons nog maar even focussen op haar oudere zus Florence die ondertussen de zware verantwoordelijkheid over het kasteel als een zwaar juk aanvoelde.  De ouder wordende juffrouw Louise had het steeds moeilijker om zich aan te passen aan de nieuwe tijden.  Ook werklieden vinden voor het kasteel (die maar héél zuinig werden betaald) verliep niet vlot meer.

Florence geraakte steeds meer in een isolement.  Haar inkomen was na de dood van haar broer, baron Empain, onzekerder geworden en om haar familie te bezoeken moest ze steeds naar Brussel reizen.  Het onderhoud van het kasteel koste handen vol geld.  Het was niet langer houdbaar.  Florence wou het kasteel verkopen (op aandringen van haar neven), maar de crisis-en daaropvolgende oorlogsjaren staken stokken in de wielen.  Toch slaagde men er in 1942 om in alle stilte het kasteel te verkopen aan de familie Boel uit Temse.  Florence verhuisde naar Brussel... Ze overleed in datzelfde jaar.

Tot 1944 verbleven er verzwakte kinderen in het kasteel.  Nadien werd het terug verkocht om tenslotte in 1952 te worden afgebroken...

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbleef Louise Empain in Zwitserland.  Ze zou naar eigen zeggen met het fortuin van de bank Empain in haar auto naar daar gereden zijn.  Ergens onderweg zouden ze door Duitsers 'gepasseerd' zijn, maar die zagen de 'vlucht' blijkbaar door de vingers...

Na de dood van Florence trad Louise meer en meer in de schijnwerpers.  Zij zal de laatste Empain worden die verbonden is met Battel.  Had haar beroemde broer een boontje voor zijn jongste zus?  Wie weet.  Als jong meisje kreeg ze ooit een Arabische volbloed van hem. (maar toen ze eens bezweet terugkeerde van een ritje met dat paard, kreeg ze een standje van mama.  Zoiets paste niet voor een jongedame van haar stand...).

Louise, de jongste van de familie leerde waarschijnlijk haar latere echtgenoot kennen op één van de militaire bals in Mechelen dat toen een echte soldatenstad was.   Hendrik Denis was op dat moment luitenant bij het tweede regiment artillerie en woonde aan de Veemarkt.  De familie Denis was toen een erg vooraanstaande familie in onze stad.  De vader van Hendrik - Lodewijk -  was luitenant-kolonel en was gekazerneerd in Liège.  De broer van zijn vader, advocaat en vrederechter Florimond Antoine Denis (°1823-+1899)  was zelfs een tijdlang burgemeester van Mechelen.  In 1896 volgde hij als liberaal burgervader de katholiek François Broers op.  Tot 1899 droeg hij deze sjerp. Populair was hij in eigen liberale kringen.  De katholieken vonden hem te autoritair,  te weinig begripvol voor de Vlaamse eisen van de gewone man én antiklerikaal. Hij kreeg van hen de scheldnaam: 'Denis-le-tyran' Hij overleed onverwacht in zijn woning in de Consciencestraat - 76 jaar oud.

  (burgemeester Florimont Denis)

Deze burgemeester was ook de peter van Hendrik.  Een goeie partij dus.  Dat moet Louise eveneens gedacht hebben. 

Louise Empain en Hendrik Denis  huwden op 4 augustus 1896 op een zomerse dag in Battel.  Pastoor Thomassen was in zijn nopjes met dit huwelijk.  Het zou beslist een zegen betekenen voor zijn parochie.

In een koetsenrij werd van Battel naar Mechelen gereden na de huwelijksmis.  In dichte rijen stonden de toeschouwers aan de kant van de weg zich te vergapen aan bruid en bruidegom die schitterde als ridder in de Leopoldsorde.  Oom en burgemeester Denis reed mee. 

Als militair had Hendrik Denis geen vaste woonplaats.  Het echtpaar Denis-Empain woonde een paar jaar in Ieper en verkaste in 1899 naar Ukkel waar zij in de kazerne gingen wonen. 

Het koppel kreeg één zoon die Edouard wordt genoemd.  Ze woonden in de Vijverstraat.  Hendrik kwam aan zijn eind door een ongelukkige val als hij een fles wijn wil opdiepen in zijn kelder. Elk jaar op 11 november kwam de Battelse fanfare spelen ter ere van de overleden generaal... En toch: ooit liet ze zich ontvallen dat militairen 'allemaal smeerlappen waren die boven hun stand leefden...'

(het landhuis van madame Denis in de Vijverstraat)

De weduwe Denis bewoonde haar landhuis als 'kasteeldame' - terend op het succesvolle familieverleden.  Als de nu tachtigjarige Hombeekse Vic Van Nuffel vooraan de twintig is, zal zij een tijdlang dienstmeisje zijn in het kasteel.  Ze is wielrenster en moet immers haar kost kunnen verdienen.

Twee seizoenen heb ik er gewerkt.  Madame Denis woonde alleen in de villa. Haar zoon - een pantoffelheld trouwens - die met een Zemstse kasteeldame was getrouwd, woonde in Brussel.  (Madame Denis had haar zoon 'gepousseerd' te huwen, maar had een hekel aan haar schoondochter.  Deze kwam overigens nooit op bezoek).  Ik diende het huishouden te doen naast werkvrouw Emmerance die zelf al een dagje ouder werd. Het voorgestelde kostuum met kanten schort en dito kapje weigerde ik. De autoritaire Louise lag met iedereen overhoop.  Ook met een deel van haar familie.  Ooit was er eens ruzie ontstaan rond een dure briljanten ring.  Ik zei altijd 'mijn gedacht' en vreemd genoeg werd ik daarvoor nooit buiten gegooid.  Ik kon niets misdoen.  Na twee jaar hield ik het voor bekeken en gaf ik mijn ontslag dat ze met spijt heeft aanvaard.  Maar ik was bang dat ik zou worden zoals zij.  Ik kon niet overweg met dat aristocratische wereldje.  Die hypocrisie...  Men stal van de armen en gaf via de kerk een aalmoes terug...

Madame Denis had een 'reputatie'.  Haar karakter was eigenzinnig.  Dat vertelde niet allen Vic.  Madame Denis keek neer op de 'gewone man'.  Ze was aristocratisch opgevoed, en dat kon je zien. 

Ik zie ze nog staan met haar stok met zilveren knop waarmee ze gebiedend op de grond tikte.  Ze sprak uitsluitend Frans.  Toen ik haar ooit smalend hoorde praten over de Vlaamse soldaten aan den IJzer die de Franse taal onmachtig waren en hen 'plattebokken' noemde die enkel Frans konden als ze maar genoeg werden gestraft, is er iets bij mij gebroken.  Ook het feit dat ik door werkster te zijn bij haar steeds voorrang kreeg in de winkels heeft me tegen de borst gestoten.  Bij het afscheid van haar kreeg ik nog een papier om onbeperkt toegang te krijgen op de Parijse metro.  Ik heb er nooit gebruik van willen maken.  En ondanks alles kan ik toch geen kwaad woord zeggen over onze persoonlijke relatie.   Ik was zo'n beetje haar gezelschapsdame. Zelfs kaartspelen deed ik met haar!  Ik denk wel dat ze in feite eenzaam moet geweest zijn.

Waarschijnlijk was dit inderdaad zo.  Iedereen keek met vals ontzag en zelfs angst naar haar op.  Men liep vaak met een grote boog om haar heen.  Op het kasteel ontving ze wel hoge gasten zoals madame Huygebaert van de Koloniale Waren of Monseigneur Leclef...

(de dreef naar het kasteel en rechts het kerkje van Sint-Jozef Battel)

In de kerk van Battel had Madame Denis haar eigen ingang.  Met de pastoors had ze een goed contact.  Toch is ze een tijdlang naar de kerk van Leest gegaan omdat ze om één of andere reden ruzie kreeg met  pastoor Spanhogen.  Naar verluidt zou die een krans ter ere van de familie te snel hebben verwijderd na een herdenking voor de gesneuvelden. Ze verbood de Battelse pastoor om nog langer de namen van de overleden Empains te vernoemen tijdens de maandelijkse mis waarop de gestorvenen werden herdacht.

Iemand die ooit in Battel woonde maar liever anoniem wil blijven, vertelt me dat ze Madame Denis heel hooghartig vond.  'In de kerk wou ze dat de schaal eerst bij haar langs kwam.  Ik dacht altijd dat mijnheer Vermost die hiermee rond kwam haar butler was, daar hij altijd een bruine of beige trench coat droeg...'

Het familiegraf waarin ondermeer moeder Empain en ook Louise begraven liggen, is nu nog steeds te vinden op het kerkhof aan de Leestse Sint-Niklaaskerk.  Ze verwoorde het ooit zo: 'De grond is daar droger dan in Mechelen en de pieren kunnen daar niet zo snel aan u aan...'

Vic van Nuffel:

Ik had een kamer in de villa.  Deze zou er volgens madame Denis hebben uitgezien hebben als deze van de koning.  Ik vroeg me altijd af hoe zij dat kon weten.  Ik deed er vele klusjes die Emmerance niet meer deed of aankon.  Ook het zilver poetste ik.  Maar de zilveren gespen op haar antieke schoenen: dat heb ik snel opgegeven.  Haar kledij dateerde zeker van de 19de eeuw.  Veel nieuws kon ze niet.  Hoeden had ze ook.  Op een winterdag maakte ik eens een sneeuwman voor haar venster en zette hem één van haar hoeden op.  Vreemd genoeg werd ze er niet boos om.  Op haar 'postiche' was ze héél zuinig en ik moet dat bij haar corrigeren als dat wat scheef stond.  In de villa werd goed gegeten.  Maar soms had ze goesting in 'stoemp'.  Dan had ze zo véél dat ik dacht dat ze iets zou 'krijgen'.  Op een dag werden een twee kiekens gepikt in den hof.  Waren het Battelaars?  Ik kreeg van haar later een geweer om me te kunnen verdedigen bij inbraak.  Zoon Edouard zei me verschrikt dit niet te gebruiken.  Volgens hem dateerde het nog uit Napoleon zijn tijd en zou het kunnen ontploffen als de trekker werd overgehaald.  Madame had een rijk gevulde wijnkelder en ook bezat ze een kistje met een verzameling waardevolle munten uit de hele wereld.  Af en toe mocht ik er mijn handen eens door laten gaan van haar. 

Madame Denis schreef vele brieven.  Zo schreef zo ooit ook een klachtenbrief over een aantal Battelaars aan burgemeester Spinoy.  Vic diende die te posten in het stadhuis maar vertikte dit.

Madame Denis overleed in 1971 in haar honderste levensjaar.  Haar enige zoon - de kinderloze Edouard Denis, was haar één jaar voordien voorgegaan...

Met haar dood stopte de geschiedenis van de Empains in Battel.  Kasteel is verdwenen...  Er resten alleen nog schamele resten en een handvol herinneringen...

(resterende poort aan de Zennegatvaart met de sierlijke 'E' van Empain)

Naarstig ben ik op zoek naar het portret van de bijna legendarisch geworden Louise Denis-Empain.  Nergens kan ik een foto vinden...  Maar misschien is er wel iemand die me verder helpen kan?

Bronnen:

                   'Battel opgehelderd' door Roger Van Kerckhoven

                   'Mechelen, de mémoires van een stad' door Frans Vermoortel

                   '150 jaar school in Battel'

                   'Plekken met een verloren geschiedenis 2' door Geert Clerbout

                   'Een stad in omwenteling' door Herwig De Lannoy

                   'Mechelen - een stad vertelt 2' door mezelf