(foto's: Jan Smets)

Op deze zomerse zondagnamiddag heeft Mechelenbinnenstebuiten zijn start niet gemist!  De kop is er af!  De eerste zomerwandeling van het seizoen werd gewandeld door een wel héél erg boeiende wijk.  Met een netjes in twee opgedeeld gezelschap van ruim zestig geïnteresseerden namen gidsen Marjan De Roo en Marc Rubben hun groep op sleeptouw door Hanswijk de Bercht-Hanswijkdries: kortom de wijk die zich links en rechts rondom de Leuvensesteenweg ontwikkelde.  Ooit was dit een landelijk gebied, maar die tijd is voltooid verleden tijd.  Zowel Leuvensesteenweg als Leuvense vaart én later de spoorweg kleurden deze Mechelse buurt totaal anders in.  Méér dan eender waar werd deze wijk getekend door de mobiliteit en al wat daarbij komt kijken... En dat proces is nog lang niet voorbij, want de ontwikkeling van de nieuwe stationswijk en hiermee gepaard gaande (spoor)wegwerken zullen het aangezicht nog grondig doen veranderen... Wie de wandeling vandaag heeft gemist krijgt woensdagavond nog een herkansing (19u).  Maar als je ook deze niet kan inplannen: géén nood.  Herhaling is er volgend jaar.

Er werd gestart aan de gemeenteschool De Puzzel op de Leuvensesteenweg.  Auto's razen voorbij, en af en toe hoor je een trein over de Vierendeelbrug rijden...

Je kan je haast niet inbeelden dat hier buiten de vroegere stadsmuren een heel landelijk gebied lag dat zich ver uitstrekte...  De Leuvense vaart sneed later dit landbouwgebied dat 'Hanswijkveld' werd genoemd, middendoor.  Aan de ene kant ontwikkelde zich de 'Hanswijkenhoek' (Colomawijk), en langs de andere kant - de buurt die nu werd aangedaan - groeide Hanswijk de Bercht-Hanswijkdries uit tot de wijk die we nu kennen.

Voordat de loodrechte vaart werd aangelegd, was er alleen maar de kronkelige Dijle die door het gebied stroomde.  Er was nood aan een betere verbindingsweg.  En zo ontstond de Leuvensesteenweg in de Oostenrijkse tijd.  Beslist véél efficiënter.  De Mechelaars die de weg aanlegden konden hier tol op eisen.  Dat zinde de Leuvenaars niet, en zowat tien jaar later kwam het antwoord in de vorm van het kanaal Leuven-Mechelen, waar op hun beurt zij tol op konden heffen.  De vaart was trouwens lang het bezit van deze Brabantse stad! 

Kanaal en steenweg deden mekaar concurrentie aan.  De inkomsten die de Maneblussers konden binnenrijven met 'hun' steenweg, verminderden zienderogen.

Mobiliteit...

Het tekende al van oudsher deze wijk.

En dan werd Mechelen in 1835 plots het middelpunt van het jonge Belgische spoorwegnet.  De eerste trein op het Europese vasteland reed tussen Brussel en Mechelen.  Ons land floreerde en gold als voorbeeld voor het buitenland.  De industriële ontwikkeling nam toe en de uitbouw van de 'IJzeren Rijn' als Oost-West-as was daarin een belangrijk onderdeel.

De spoorweg bracht nog meer industrie naar Mechelen.  De werkplaatsen van de spoorweg: het Arsenaal, bezegelden nog meer het karakter van de uit de voegen groeiende wijk.  Naast dat arsenaal rezen vele nevenbedrijven als paddestoelen uit de grond.

Het Hanswijkveld met zijn agrarische karakter  en vele buitenverblijven en domeinen kreeg een totale metamorfose.  Een arbeiderswijk met vrij homogeen karakter ontstond.

We zitten nu in een nieuwe fase.  Er is een de-industrialisatie aan de gang.  De buurt krijgt er een kantorenwijk bij en ook worden er nieuwe woonprojecten opgezet in de buurt van de Spreeuwenhoek...

De wijk kent een rijke mythologie.  Zo wordt het verhaal verteld van de Sint-Niklaas-ter-kwakkelenkapel en de vier 'Beerskinderen'.  Je moet de wandeling maar eens meelopen om hier van het fijne ter vernemen...  Maar nog meer dan deze legende is er de overlevering van het ooit in deze buurt vastgelopen bootje met het miraculeuze Mariabeeld, dat tot de verbeelding sprak van de Mechelaars.  Het verhaal van OLV-van Hanswijk is hier ontstaan.  De Dalscholieren die instonden voor de eerste kerk-buiten-de-muren hadden hier hun klooster. 

Op het einde van de Aambeeldstraat, in de Locomotiefstraat gelegen- zie je nu nog altijd het kapelletje van Hanswijk de Bercht, dat toegewijd is aan deze OLV-van Hanswijk.  Het werd in 1913 opgericht.  En dat had zéker wel een reden.  De kerk wou in deze wijk nog wat meer voet in huis, en met een 'crowdfunding-avant-la-lettre' werd aan de buurtbewoners gevraagd om elke week 2 cent in de pot te leggen om de bouw te kunnen verwezenlijken.  En de goeie parochianen deden dat dan ook.  In vroegere tijden kwam zelfs de Hanswijkprocessie langs de kapel.  In de jaren zestig van vorige eeuw werd de kapel gesloten en het verval zette zich in.  De kapel werd zelfs een tijdlang als opslagplaats gebruikt.  Tot voor kort!  Een aantal vrijwilligers staken de handen uit de mouwen en herstelden de kapel.  Nu is ze terug regelmatig open. 

Met een flinke tred wandelden we dan de Leuvensesteenweg af tot de eeuwenoude grens van Mechelen met het Hertogdom Brabant.  Het is de Hanswijkbeek, die in feite de Zeutebeek is, die de grens vormt.  (voordien waren we dan al haast ongeweten de Colomabeek gepasseerd die vanuit de richting Vorschenborg komt.  Beide beken lopen nu onder de Leuvense vaart door trouwens.)

In vroegere eeuwen kon je hier in de buurt heel wat 'Heerlijkheidjes' aantreffen.  Zo bevond zich in de onmiddelijke buurt van de Zeutebeek het domein Betzenbroeck.  het kasteeltje is in de tweede Wereldoorlog teloorgegaan toen de wijk van de Leuvensesteenweg zwaar getroffen werd.  Het domein is nu sterk verwilderd, maar toch kan je nog de aloude middeleeuwse omgrachting aantreffen in de structuur van Betzenbroeck.  Het bosrijke gebied is één van de oudste van Mechelen en is zowat 10 hectare groot.  We moeten alert zijn om wat hier dreigt te gebeuren!  De ontwikkeling van het woonerf Spreeuwenhoek zal flink inhakken in dit zogenaamde 'Bos van Loos'.  een nieuwe toegangsweg tot deze verkaveling bedreigt dit bos.  Een heel gedreven actiecomité volgt dit alles met argusogen.  Het comité hoopt dit bos te kunnen bewaren als buurtpark. 

Verderop in de buurt kon je ook het grotere domein Bautersem aantreffen, dat behoorde tot de Berthouts, heren van Mechelen.

Ja: dit hele gebied is een heel oud deel van onze stad.  Toch krijgt het te weinig aandacht. Vaak is de kennis van de geschiedenis van deze buurt té fragmentair.  Er wordt dan ook veel gegist.  Maar dat de Berthouts bepalend zijn geweest voor de groei van dit kleine havenwijkje 'Mechelen' staat buiten kijf.

De stad groeide, en in deze landelijke omgeving verrezen lusthoven in de 16de en 17de eeuw op de plaatsen van de oorspronkelijke domeinen.  'Een tweede verblijf op den buiten' voor de begoede burgerij en adel.  Het fenomeen duurde tot de 19de eeuw.

De komst van de trein in 1835 en de bouw van het arsenaal, met in dat zog de vele nevenbedrijven, deden het karakter van de wijk voorgoed veranderen.  Het was vooral een metaalverwerkende industrie die zich hier kwam vestigen: Ragheno, Rateau (nu erfgoeddepot), Acomal, het 'Bommenkot'...  Allemaal toeleveringsbedrijven voor het arsenaal.  Ragheno werd opgestart binnen de stadsmuren in de buurt rond de Colomastraat, maar voor de uitbreiding werd uitgeweken naar de Leuvensesteenweg.  De metaalverwerkende nijverheid staat in Mechelen aan de top - Méér nog dan de meubelnijverheid.  Onze stad is een industriestad geworden.  Kopergieterijen, garnierders, glasbedrijfjes, spiegelmakerijen, meubelbedrijfjes...: ze vestigden zich hier allemaal, florerend door de spoorwegen...

'Arsenaal': best een merkwaardige naam voor een spoorwegwerkplaats?...   Toch niet als je weet dat deze werkplaatsen deskundig geschoolde arbeiders zochten die hun sporen reeds verdienden in de metaalindustrie.  En waar kon je die in Mechelen het best vinden?  Toch wel in de wapennijverheid - in het 'arsenaal'.  En zo bleven de 'mannen van het arsenaal' de 'mannen van het arsenaal'...

Werkvolk werd ook aangetrokken uit het spoorweg-thuisland Groot-Brittanië, en dat ging over machinisten tot ingenieurs.  (het heeft toen zelfs geleid tot de oprichting van een protestantse kerk in de Keizerstraat). Als de Belgische staat later eigen werkvolk wou opleiden, was dit niet naar de zin van de Engelsen, en een allereerste spoorwegstaking brak los in 1837!  Men haalde bakzeil, en de Engelsen weken uit naar Rusland om daar mee het spoorwegnet uit te bouwen.

Dat succesverhaal duurde tot de eerste Wereldoorlog.  Nadien is de rol van modelland België als sterke industriële natie uitgespeeld.  Ons land werd meer dan 'serieus' geplunderd - net alsof  Duitsland een 'concurrent' wilde uitschakelen.

Het verhaal van Ragheno liep ook af in de jaren zeventig.  De eigenaar van de gronden van Ragheno - 'De Motte' bouwde hier een nieuwe KMO-zone uit met gigantische complexen. 

De 'natte droom' is om deze zone nog méér uit te breiden  met nieuwe kantoren en woongelegenheid.  Wonen aan het water is meer dan ooit aantrekkelijk geworden.  Zo zou men maar al te graag nog méér water creëren in de buurt.  Een nieuw 'Eilandje' is méér dan een wensdroom.  Waarom geen jachthaventje uitgraven naast de Leuvense vaart - of zélfs een dok.  Het zou een nieuw élan kunnen geven aan de buurt dat een gigantisch terrein beslaat dat ongeveer zo groot is als de binnenstad. Voorlopig blijft het bij dagdromen.  Maar het proces is ingezet.  Hier werd tabula rasa ingezet met al wat verwijst naar het industriële verleden...  Ik ben benieuwd hoe de buurt er binnen 10 à 15 jaar zal uitzien...

De buurt had ooit vele cafeetjes.  Er resten er geen meer.  Daarom gingen we om even op adem te komen iets drinken in café 't Sas op de hoek van de Hanswijkstraat, om daarna terug te keren naar de Leuvensesteenweg...

We merken nu ook dat de wijk fysisch afgesloten lijkt van de stad.  De spoorweg snijdt stadscentrum en wijk Leuvensesteenweg gewoon doormidden.  Ook de nieuwe tangent doet er nog een schepje bovenop.

In 1935 werd de spoorweg opgehoogd en de lijn geëlectrificeerd.  Voordien stonden de bewoners van de wijk stonden regelmatig voor de grote bareel als ze naar de stad moesten (ook de bewoners van de Hanswijkenhoek kenden een parallel verhaal).   Er was enkel een voetgangersbrug aanwezig, die men maar héél  moeilijk kon oversteken als het arsenaal stopte met werken..   Dan was er geen doorkomen aan...Het is ingenieur Vierendeel die met een vernuftig nieuw soort brug voor de dag komt.  Er werd eentje gebouwd over de Leuvensesteenweg, en twee andere verrezen er boven de Leuvense vaart (die werden in WOII zwaar beschadigd en nadien weer opgebouwd). 

De wijk kent een sterke migratiegeschiedenis.  De spoorwegindustrie bracht werknemers mee uit de staalindustrie van Wallonië.  Dit was de eerste migratiegolf.  Na de tweede Wereldoorlog volgden Limburgers en Westvlamingen...  In een derde migratiegolf kwamen de arbeiders uit Spanje, Italië en later nog uit Marokko... En nog later streken Assyriërs, Oost-Europeanen en zwart-Afrikanen hier neer...  Het is het verhaal dat je ook ziet in de wijk Nekkerspoel, maar minder in de wijk Hanswijkenhoek dat nochtans ook dat spoorwegverleden deelt.

De wijk vernieuwt zich constant.  De vroegere homogene arbeiderswijk is niet meer.  In de tweede Wereldoorlog werd hier veel kapot gebombardeerd.  De hechte samenhang van de buurt is grotendeels verdwenen.  Vroeger werkte iedereen zowat in het arsenaal of aan den 'ijzeren weg.  Het bracht eensgezindheid mee en ook wel beroepstrots.  Men sprak er over 'onze spoorweg', en men kreeg nog de kans om zich vlijtig 'op te werken'.  Het leven was hier goed en gezellig.  Vele cafeetjes, wijkkermissen, volkse stoeten...  Maar daarnaast was er toch ook wel verdoken armoe, dronkenschap... 

(kanttekeningen van een buurt...)

We eindigen in de Tenderstraat - waar je nog een beetje de vroegere sfeer kan proberen op te roepen bij het zien van de kleine arbeidershuisjes pal gebouwd tegen de spoorweg...  Vele deuren en raamkozijnen waren eertijds 'verdacht' geschilderd in de kleuren van de spoorwegwagons...  Er werden dus al wel eens verfklutskes mee naar huis gesmokkeld...

"Ja, je kon hier niet op een spoorwegfluitje blazen, of al de huizen reden weg..."

Dit en nog véél meer hoor je tijdens de herhaling van deze wandeling woensdag aanstaande!  Ook nog even aandacht voor de wandelingen die hierna volgen:

Woe 9/8 - 19 uur herhaling van deze wandeling.

zon 20/8 - 14 u en woe 23/8 - 19 u: vertrek Ontvoeringsplein. (Grote Nieuwendijk en Populierendreef...)

zon 13/8 - 14 u en woe 16/8 - 19 u: vertrek parking Lakenmakersstraat (Nekkerspoel)

zon 27/8 - 14 u en woe 30/8 - 19 u: vertrek zwembad Leliestraat (Colomawijk)