(foto's: Jan Smets)
Ze staan netjes op een rijtje opgesteld in de sacristie van de Katelijnekerk: vier deels gepolychromeerde beelden van verschillende hoogtes. Tot 1986 sierden ze aangekleed in een lange blauwe jurk de Kerststal in deze kerk. Nadien geraakten ze wat in de vergetelheid. Maar vandaag zijn ze herontdekt en wachten ze op een grondige restauratiebeurt. Deze engelen (?) zijn niet de eerste de beste. Ze werden vervaardigd door één van de grootste Mechelse beeldhouwers aller tijden: Nicolaas Van der Veken (1637-1704). Deze kunstenaar was lang en heel bedrijvig aan de slag in onze stad, en in verschillende kerken kan je nog het virtuoze werk van zijn hand bewonderen. Guido Vandeneede van de Kerkraad toont ze me trots. Ik herken in de fraai gesneden koppen de hand van de meester. Maar zijn het écht wel engelen? Hier rijst twijfel over. Want door de vier figuren in een bepaalde orde te zetten lijken ze wel opgesteld als willen ze een reidans aanvatten? Dansende engelen? ... een raadsel.
Kijk: deze foto werd in 1986 genomen door de koster van de Begijnhofkerk, Jan Van Asch. In de rechterhoek zie je de vier figuren in een lang blauw gewaad. Zo hebben ze lang in de Kerststal in onze kerk gestaan. Het was de laatste keer dat ze zichtbaar waren voor het publiek. Maar nu willen we ze weer daglicht gunnen. Twee van de beelden zijn 85 cm hoog. De kleinere twee meten 70 cm. Ze werden door Nicolaas Van der Veken gemaakt. Er werd altijd van uitgegaan dat het engelen waren. Waar stonden ze oorspronkelijk? We hebben er het raden naar, maar de opdracht ging wel uit van deze kerk. Alleen de hoofden, onderarmen en onderbenen zijn gepolychromeerd. De rest van het lichaam is slecht eenvoudig afgewerkt en niet beschilderd. Ze zijn dus van bij aanvang bedoeld geweest om aangekleed te worden. Misschien waren ze bedoeld voor de zijkanten van een altaar? Ik weet het niet. Ik twijfel er aan. De sokkels die onder de beelden werden geplaatst dateren van omstreeks 1900...
Ik bekijk de beelden wat grondiger. De gelaatsuitdrukking is levendig en expressief. De beelden werden in palmhout gesneden. De beelden staan op een groenkleurig voetstuk (gras?). De sokkels zijn iewat amateuristisch gemarmerd, en dateren dus inderdaad van rond de vorige eeuwwisseling.
We ontdekten dat als we de vier beelden in een bepaalde volgorde in een rijtje zetten, het leek of ze mekaar de hand reikten. Zijn het misschien eerder moeders en dochters die afgebeeld zijn? ...een dansend groepje? Het onderzoek is lopende, en we sprokkelen waar we kunnen info bij mekaar. In een boek van 1911 worden de beelden nog beschreven, en ook in het Mechels stadsarchief zijn we op zoek naar meer informatie. Het is zo dat men daar nog veel documentatie heeft over Van der Veken. Daar moeten we kunnen ontdekken wie de opdrachtgever was aan de hand van rekeningen die we er zouden kunnen vinden. Het atelier van de kunstenaar was immers in Mechelen gevestigd. Ook zijn we benieuwd naar wat Stan Maes ons nog eventueel zou kunnen vertellen. De overleden ouders van Stan (wiens moeder een nazaat was van de beeldhouwer), waren bezig aan een omvangrijk werk over Nicolaas Van der Veken, en het is Stan die nu al die documentatie wil verzamelen om het werk van zijn ouders te voltooien.
De Kerkraad heeft nu een restauratievoorstel gedaan. Het is de firma Richardson-Weissenborn die de opdracht zal uitvoeren. De Brugse firma heeft haar sporen reeds verdiend in deze kerk. De prachtig gerestaureerde biechtstoelen van het atelier van Van der Veken, zijn het geslaagde resultaat van hun vakkennis. (Nu is de firma ook aan de slag bij de restauratiewerkzaamheden van de Mechelse Besloten Hofjes).
Zie je ook dat de armen kunnen scharnieren? Dat vereenvoudigde het aankleden van de beelden. Op de achterkant van de beelden zie je het keurmerk van de kunstenaar: de letters NV en een vereenvoudigd Mechels schildje. Ze werden in onze stad vervaardigd. We hopen stilletjes dat de restauratie kan afgerond worden tegen de volgende Open Monumentendag in september. Erg graag zouden we dan het werk van Nicolaas Van der Veken dat in deze kerk aanwezig is, te kijk stellen. Het is immers zo dat in oktober de kerk voor zo'n 2,5 of 3 jaar zal gesloten worden voor de geplande binnenrestauratie. Het zou dus een unieke kans zijn om deze beeldengroep nader te kunnen bestuderen, voordat ze weer voor enkele jaren achter gesloten deuren gaan.
Inderdaad: de Katelijnekerk wordt ook grondig gerestaureerd. Het zou dus leuk zijn mochten we op de volgende Open Monumentendag de 'dansende engelen' kunnen bewonderen, hersteld in hun oude glorie. Ook de biechtstoelen zijn nu helemaal opgeknapt, en het zijn echte pareltjes geworden. Ze zijn het bekijken overwaard!
Maar er is méér. Tot de grote restauratiewerken aan de de kerk in 1890 zag de buitenzijde van de kerk er nog 'anders' uit. Vooral aan de voorzijde is dit te merken bij het vergelijken van een oude foto met de huidige situatie. De toegangspoort zag er niet zo uit zoals nu. Er stond geen spitsboog boven, en het grote frontale glasraam kwam niet zo laag. Tussen poort en raam was een nis geplaatst met een houten beeldengroep van de Heilige Familie. En, jawel: ook deze figuren werden gebeeldhouwd door Nicolaas Van der Veken. Ze verdwenen bij de restauratie, maar nu zijn ook deze Maria, Jezus en Jozef helemaal gerenoveerd. Men hoopt hen ook te kunnen exposeren in september. Later zal deze beeldengroep een plaatsje krijgen in het interieur van de kerk. Net zoals de vier 'engelen' die nu wachten op hun opknapbeurt. Men zal ze wel uit veiligheidsoverwegingen tentoonstellen in een vitrinekast.
(de 'handtekening' van de meester...)
Het gaat flink vooruit met de restauraties van de Mechelse historische kerken. Eind mei of juni zou de Sint-Petrus en Pauluskerk weer worden opengesteld. Ik ben benieuwd, want de tussenresultaten beloven veel goeds.
De Hanswijkbasiliek wordt nu grondig aangepakt en later komt ook de begijnhofkerk nog aan de beurt. In oktober sluit de Katelijnekerk dan de deuren voor de noodzakelijke werken.
De Katelijnekerk is het geen parochiekerk meer. De vieringen gaan elders door. Wel is het zo dat de Assyrische gemeenschap hier nog diensten houdt. Ook begrafenissen en huwelijken vinden hier nog plaats. Maar deze zullen voor een tijdje ergens anders moeten doorgaan. Het is de bedoeling dat alle historische kerken van onze stad in 2022 volledig klaar zullen zijn.
(foto's die het restauratieproces aan de biechtstoelen in beeld brengen... In de kerk zijn ook infopanelen opgesteld die het verloop van de werken tonen)
Vergelijk in volgende foto's het uitzicht van de kerk in 1890 en nu: (zie je de beeldengroep boven de poort?)
Ook binnen veranderde de kerk grondig van uitzicht. In 1890 verdween het barokke hoofdaltaar...
Er werden al proefrestauraties gedaan in de kerk. Het wordt een werk van lange adem. Later zullen in andere fases ook nog een aantal andere dingen worden aangepakt. Zo zal het zeldzame Van Peteghem-orgel (zo zijn er maar 2 in ons land) worden gerestaureerd. Ook wil men onderzoeken hoe men het grote schilderij 'de aanbidding van de wijzen' van Maurus Moreels kan restaureren.
Werk is er nog volop aan de winkel. Maar het resultaat zal mooi worden. Daarvan ben ik overtuigd!
Maar nu: eerst de 'dansende engelen'... De beelden zijn door houtworm aangetast en een aantal houtverbindingen dienen hersteld te worden. Onder de huidige stoffige polychromie is nog een oudere, minder intense verflaag ontdekt. Hier en daar is er schilfering opgetreden. Dat gaat nu allemaal gerestaureerd worden.
Info van de Mechelse Erfgoedcel:
De Mechelse Ergoedcel vertelt me dat de engelen ontdekt werden door hun vrijwilligers die in het kader van een registratieproject voor de historische kerken aan het werk zijn. In het najaar van 2011 startte de Erfgoedcel met dit registratieproject. Alle (kunst)objecten in deze kerken worden geregistreerd in een inventaris. Zo krijgt men een duidelijk zicht op de samenstelling van een collectie en op de best mogelijke bewaaromstandigheden. Zowel wat zichtbaar aanwezig is als wat achter de schermen wordt bewaard, wordt onder de loep genomen, beschreven, opgemeten en gefotografeerd. Dit project wordt gerealiseerd dankzij de inzet van een enthousiaste ploeg van 20 vrijwilligers en wordt mee begeleid door de dienst Erfgoed van de provincie. Al een aantal maanden zijn deze vrijwilligers nu aan de slag in de Katelijnekerk. De engelen van Nicolaas Van der Veken werden door hen ontdekt. Na de vondst brachten zij de projectverantwoordelijken van de Erfgoedcel en de provincie op de hoogte, die heel enthousiast reageerde. Misschien wordt er bij de verdere inventarisatie van het textiel in de kerk nog wel kledij van de beelden teruggevonden?
Lees ook deze oudere artikels:
over de restauratie van de biechtstoelen:
www.mechelenblogt.be/2012/02/hand-van-meester
en over het geplande boek van Stan Maes over Nicolaas Van der Veken:
www.mechelenblogt.be/2014/08/stan-maes-wil-voorouder-nicolaas-van-der-ve...
Ik heb er nog eens het Nationaal Biografisch Woordenboek bijgehaald en bij de levensbeschrijving van Nicolaas Van der Veken staat hetvolgende :
“...Bepaalde documenten maken gewag van decoratief snijwerk, meestal engelenfiguren ter versiering van altaarlijsten. Deze werken gingen verloren...”
en
“...Nochtans weet hij te ontroeren door een zekere lieftalligheid, vooral in de vele engelenfiguren...”
Het wikipedia-artikel over engelen beschrijft, in het hoofdstuk "De uiterlijke verschijning van engelen", hetvolgende :
"...In de christelijke traditie hebben engelen vaak een volmaakt menselijk uiterlijk, veelal dat van een jongeling..."
Palmhout hier bij ons? Leek me raar, en toch blijkt dát wel te kloppen.
Maar samen dansend? Zouden de vier figuren dan niet hetzelfde beentje vooruit zetten? Is dat niet vanzelfsprekend zowel in reidans als wanneer ze twee aan twee tegenover elkaar zouden staan dansen?
Palmhout aka Buxus.
Werd dat ook niet gebruikt bij de houtblaasinstrumenten van Jan en Corneel Tuerlinckx ?
Misschien verwijzen deze beelden wel naar het middeleeuwse (waarschijnlijk fictieve) vraagstuk hoeveel engelen er kunnen dansen op de punt van een naald, die je kan zien als een kritiek op de drang tot rationaliseren of op de zinloze - want onmogelijk te beantwoorden - vragen en discussies van theologen (zoals 'hebben engelen vleugels?')...
Als opvulsel in kerststallen zijn engelen (met vuvuzela's) altijd leuk !
;-)
MechelenBlogt 2010 : Vuvuzela is een Mechelse uitvinding
Bram Van der Auwera stuurde de volgende reactie:
"Zou het niet te zoeken zijn in de richting van de vier jaargetijden. Bij Haydns 'Die vier Jahreszeiten' dansen die ook..."
Kevin, ik snap je punt, maar die theologische discussie of engelen vleugels hebben, is zeer goed te beantwoorden.
Lucas 1 27:29 stelt dat Maria een engel zag. Ga naar een Aramees of Frans sprekend medium, liefst een die Bernadette heet, en vraag haar een klapke met Maria te doen. Als die juist in gesprek is of door alzheimer zelfs haar zoon niet meer herkent, zijn er veel anderen bevraagbaar.
Volgens mij zijn er geen rapporteringen over dansende engelen. Of ze dit eigenlijk kunnen en welke dansvloer ze dan zouden prefereren, blijft duister. Er werden echter nooit engelen in de buurt van fakirs opgemerkt.
Het artikel werd daarnet door mij uitgebreid met bijkomende info van de Mechelse Erfgoedcel over de vondst in de Katelijnekerk...
@ Mon : Goden en Engelen waren gewoon Astronauten.
Allez, toch volgens Von Däniken.
;-)
Willen we voor de zoveelste keer eens bij het onderwerp blijven aub, en de reactiemogelijkheid niet misbruiken voor de zoveelste fantasie en het plaatsen van linken naar vanalles en nog wat dat niet écht met het onderwerp te maken heeft. Bedankt.
Alles wat ik hierover heb, is hier reeds geschreven behalve dan:
Van deze beelden zijn er meerdere gemaakt. Een deel bevindt zich in een privéverzameling in Keerbergen.
Nicolaas gebruikte altijd NVV als kenmerk. Hier is NV gebeiteld. Nochtans zijn de beelden duidelijk van hem. Heeft de raap zich vergist? Was de ruimte beperkt?
Het was een regel bij de Mechelse beeldsnijders om hun werk te 'waerderen', door hun initialen en een stadsmerk er in te beitelen . In de ons omringende gemeenten was dat minder gebruikelijk. Dit werd in de statuten van 1564 bepaald.
Nicolaas had de Rubensiaanse dynamische en plastische barok verlaten om meer sierlijkheid en bevalligheid naar voor te brengen wat duidelijk uit deze beelden blijkt.
Jan,
De Vier Jaargetijden zijn dan wel ingezonden, maar op wolken liggende engeltjes en op pilaren leunende dames (geen engelen) zijn al even vergezochte "dansende engelen" als Von Dänikens astrofantasie. En die werd nog minder serieus genomen en was minder goed geschreven dan Browns 'Da Vinci Code', die nog wel adepten heeft. Een religieuze oorsprong van dansende engelen schijnt even onbestaand als een kunsthistorisch precedent. Kevins beleefd omzwachtelde punt lijkt me, dat de vraag of die palmhouten engelen dansen nooit te beantwoorden valt en nergens toe leidt.
De titel 'Dansen de engelen?' is zoals een krantenkop, loze sensatiezoekerij. De tot voor kort als engelen aangeklede figuurtjes zijn wel onze aandacht waard. En je nieuwsgierigheid "naar wat Stan Maes ons nog eventueel zou kunnen vertellen", is hier juist boven bevredigd. :)
Je detailfoto van een hoofd, toont bij de rechterschouder nog juist bovenop het gepolychromeerd deel, dus niet in het hout gebeiteld, een symbool dat me een Romeins getal II lijkt. Een gelijkende andere figuur echter wat ons cijfer 4 schijnt. Montageaanwijzingen van hun armen? Weten de specialisten daar iets meer over?
Montageaanwijzingen is in het meubelmakersmechels "paringen'
en nu niet onmiddellijk aan wat anders denken, want parende engelen horen hier:
http://www.mechelenblogt.be/2015/02/deed-bij-u-ook-pijn
De eerste keer hoeven die paringen nog wat aanpassing, zeker?
Ik had verwacht dat de merktekens in het hout zouden staan. Het sculptuur moet passend gemaakt worden voor er geschilderd wordt. Betekenen de m.i. alleen oppervlakkige symbolen, dat de paringen niet door de beeldhouwer zijn aangebracht? Dus dat het kunstig polychromeren uitbesteed of zelfs (veel) later uitgevoerd werd of dat er al een restauratie of opkuis plaatsvond?
Met welke handtekening tekende de Mechelaar Cornélis Vander Veken ?
Dit was de zoon van Nicolaas en deze was bekend om zijn engelenfiguren. Behalve dat het meeste van zijn werken in het toenmalige prinsbisdom Luik te vinden zijn.
Nicolaas was ongehuwd en had geen kinderen.
@ Evarist :
Misschien was Cornélis een zoon van diens broer, Lambertus Van der Veken.
Nicolaas had geen kinderen ? Wie weet dat ?
Even geduld, ik zoek het op. Lambertus had een zoon, die zoals zijn oom Nicolaas heette, maar er zijn waarschijnlijk nog broers.
Cornelis Van der Veken was geen nabije familie van Nicolaas. Dus geen broer, kozijn of neef.
Die bewering is ongelooflijk sterk, Evarist. Van niet adellijke 17- en vroeg 18de-eeuwse personen is de stamboom bijna altijd onvolledig en anders onzeker. De spelling en zelfs de taal van familienamen was geregeld even variabel als van voornamen. Onbekend is nog niet onbestaand.
Ik heb eens wat rondgegoogled op de taakbeschrijving van engelen, waaronder ChristianAnswers.net.
In a nutshell : Engelen loven de Heer en het zijn (zijn) Boodschappers.
Maar nergens wordt er beschreven dat ze, om welke gelegenheid of reden dan ook, zouden dansen.
Dus, als ze in den tijd van Nicolaas Van der Veken de Bijbel een beetje meer serieus interpreteerden dan vandaag, dan zullen die engelenbeelden wel een andere "taak" gehad hebben of iets anders hebben voorgesteld.
Achtergrondopvulling bij een Kerststal blijft een mogelijkheid, maar misschien dienden ze voor meer. Meer luister geven aan de geboorte van het Kindeken Jezus, misschien ?
Your guess is as good as mine...
BTW : Nicolaas Van der Veken had blijkbaar een volledig (werk)atelier.
De burgerlijke stand bestaat van in de tijd van Napoleon. Tevoren moet je de parochieregisters raadplegen en dan vind je de stamboom, ook in de 17de eeuw.
Boerenpastoors schreven wel veel fouten. Dat verklaart de verschillen in op elkaar lijkende namen.
Bij mijn weten kunt ge uw stamboom vervolgen tot is de tijd dat Alva hier is langs gekomen. Hij was het die al het voorgaande over uw voorvaderen heeft laten in brand steken.
Ik schreef toch 17- en VROEG 18de-eeuwse personen, Evarist? Het ging toch over een subset der Van Der Veken/Vander Vekens? Daarmee bedoelde ik dus hun actieve periode, ook voor familieleden met een andere stiel. Allen waren voor 1798 geboren en de meesten al gehuwd en met (enkele) kinderen. Bij ons werd pas vanaf 1796 burgerlijk geregistreerd maar de eerste paar jaar nog niet in elke toen nog veel kleinere gemeente.
Al van vroeg in de 17de eeuw (niet Alva, G.L., maar Albrecht & Isabella) moesten de parochiepastoors doop, huwelijk en overlijden bijhouden. Het eeuwige leven genoot een pastoor niet op aarde en er waren geen identiteitskaarten. Van velen die huwden of stierven werd het uit geheugen opgegeven geboortejaar of de schrijfwijze niet eens gecontroleerd met doopregisters. Men wist dat en werd opeens vijf jaar jonger of ouder als het beter uitkwam, want risico was aan een 'vergissing' niet verbonden.
Mensen lieten zich niet officieel uit- of inschrijven als ze tussen parochies verhuisden en pastoors hielden dat niet overal goed bij. Welk verhuizend gezinshoofd kende nog de juiste geboortedatum van zijn 7 kinderen? Of vernoemde ook een dertienjarige die bij zijn oom in de leer achterbleef, maar twee jaar later het gezin opnieuw vervoegde? Bij dopen bleven de gegevens van de ouders dikwijls oncontroleerbaar. Is echt van iedereen ieder kind gedoopt en ingeschreven geweest? Van ongehuwde moeders of eentje van toen de rosse buurman eens langs kwam? Wie 'in schande' had geleefd trok al gauw naar een andere parochie en kon daar vertellen wat men wou.
Veel kerken en hun registers brandden inmiddels af. De overgebleven parochieregisters zijn tot heden nog niet geheel in kaart gebracht. Is men begonnen met hun digitale centralisatie, openbaar zoals in Duitsland, waaruit ik wel updates ontvang naargelang parochies toegevoegd worden?
P.S.: "Boerenpastoors schreven wel veel fouten", Evarist? Die van de 17de eeuw hadden allemaal godverhierenginder (maar vooral hier) aan het Seminarie voor priester gestudeerd en konden uitstekend schrijven. En lezen als iets op papier stond.
Fernando Alvarez de Toledo beste Mon. Hij heeft alles in de fik laten steken.
So what, dear G.L.? De hertogen van Alba kennen we toch en niet adellijken buiten de burgerij waren in de tijd van die derde niet genoteerd. Pas vanaf 1611, meen ik.