(foto's: Jan Smets)

De drukinkt is amper opgedroogd.  Geert Clerbout mag zijn boek 'Publiek Geheim 2' boven het doopvont houden. Het boek bundelt de reportages van de twee laatste seizoenen van de succesrijke Canvas-reeks.  Deze laatste reeks is momenteel op het scherm te zien.  Op 23 april toont het de verborgen geschiedenis van het Fort van Walem.  In juni had ik de kans om de TV-ploeg een dag lang te volgen bij de opnames op dit domein.  Vandaag praat ik met de Mechelse historicus over het boek, en uiteraard over het Fort-item.  Geert is niet aan zijn proefstuk toe.  Ook het eerste boek van Publiek Geheim is van zijn hand, én het boeiende 'Oorlog aan de Dijle' waarin hij Wereldoorlog I in onze stad beschrijft.  Bovendien is Geert Clerbout curator van de expo 'Rik Wouters & co., door de Groote Oorlog' getekend', die volgende maand van start gaat in Busleyden.  Met Geert is het steeds een plezier om een praatje te slaan.  Hij is dan ook  bijzonder gepassioneerd door zijn vak.  Wie dit ook wil, kan zaterdag het boek laten signeren in Standaard boekhandel aan de IJzerenleen, en op woensdag 9 april in boekhandel Salvator waar hij die avond zal vertellen over dit werk...

Dat Geert een klepper is op zijn terrein, weet ook Sven Speybrouck, de presentator van de Canvas-reeks.  Hij vertelt dat hij met de slimste historici en de beste tv-makers mocht werken - maar dat Geert die beide talenten combineert. 

Het boek gaat over de twee laatste reeksen - 3 en vier.  De eerste twee reeksen verschenen al in het eerste boek dat ik samenstelde.  Het nieuwe boek telt 16 hoofdstukken over 16 plekken in ons land - 16 plekken met een verborgen en/of vergeten historie.  Zo komen naast het Fort van Walem onderandere ook het luxehotel 'Le Grand Veneur' in Keerbergen, een bijzondere zijkapel in de basiliek van Koekelberg en de Genstse diergaerde  aan bod, én maken we een uitstap naar Heliopolis - de waargemaakte droom van de Belgische baron Empain nabij Caïro... Vier jaar heb ik met héél veel plezier en liefde aan het programma gewerkt.  Voor deze slotreeks wou ik er per se een Mechels 'verhaal' in.  Zo kwam ik op het idee om het stof van het Fort van Walem te blazen.  Ik wist uiteraard wel dat het Fort belangrijk was tijdens Wereldoorlog I, maar toen ik begon te spitten in de geschiedenis, kwamen meer onwaarschijnlijke dingen boven.  Ik had bij aanvang nooit gedacht dat het verhaal van Walem zo straf was...

Ik blader door het boek.  Mijn oog valt op het hoofdstuk over Heliopolis.  Ook dit verhaal heeft in zekere zin een 'Mechelse link', daar baron Edouard Empain ooit een nu verdwenen  kasteel liet optrekken in Battel, dat lange tijd werd bewoond door diens zuster, Madame Denis.  De baron verbleef er maar kort en sporadisch.  Maar zijn jacht lag dan wel aangemeerd aan de Leuvense vaart...

Inderdaad.  In mijn boek wordt niet gesproken over deze 'Battelse link', omdat ik me focus op Helipolis in Egypte.  Voordat we met onze ploeg naar ginds trokken, heb ik eerst de kleinzoon van de baron opgezocht in Parijs: je weet wel: Edouard Empain - genoemd naar zijn grootvader - en ooit, in de jaren zeventig zijn pink kwijtgespeeld in een toen spraakmakende ontvoeringszaak.  Ik heb deze man nog gevraagd of hij eventueel foto's had van dit Battelse kasteel.  Maar die had hij jammer genoeg niet.  Edouard Empain kwam er wel al eens op familiebezoek...  Maar goed.  Deze baron vertelde me dat hij zelf ook de wens had om ginds begraven te worden in de basiliek die zijn grootvader er had laten bouwen.  Grootvader stelde indertijd de voorwaarde dat de kerk steeds zou geleid worden door een Belgische priester.  Nu is de basiliek aan het Vaticaan geschonken - en dit om het bouwwerk veilig te stellen.  De oude baron ligt er begraven, en ook diens zoon, Jean.  In Heliopolis vroegen we of we in de crypte konden.  Ongelooflijk: onder de kerk ligt een marmer mausoleum, waarbij in al die tijd sinds de jaren '30 van vorige eeuw bijzonder weinig mensen zijn afgedaald.  Op het graf van baron Empain ligt zelfs nog een krans met 'Albert en Elisabeth' - het vroegere koningspaar.  Baron Empain was een bijzonder man, en één van de rijksten van zijn tijd.  De industrieel die zijn fortuin verwierf met de uitbouw van de buurtspoorwegen,heeft ondermeer de Parijse metro aangelegd én het eerste vliegveld op Afrikaanse bodem, in Caïro.  Empain was verliefd op Egypte, en als visionair wou hij er zijn privédroom realiseren. Het werd Heliopolis, een kunstmatige stad, aan de rand van Caïro.  Het is het enige stadsproject ter wereld dat kunstmatig werd aangelegd, maar toch succes had en heeft.  Groen moest de norm worden in dit woestijnlandschap, en het openbaar vervoer naar de hoofdstad moest goed geregeld zijn.  Hij liet er ook een luxehotel optrekken.  Hier kwamen de groten der aarde.  Heliopolis was zowat het Monaco van zijn tijd.  Nu is dit hotel het presidentieel paleis.  In Heliopolis dat nu een stadswijk van het steeds uitbreidende Caïro is geworden, wonen de rijksten van het land, en zijn ambassades enzomeer gevestigd.  Toch was Empain zijn tijd vooruit.  Hij wou hier geen getto's.  Hij liet er trouwens ook een moskee bouwen.  In m'n boek kan je er meer over lezen...

Maar laten we het nu maar over het Fort van Walem hebben.  Al tijdens de regeerperiode van Leopold I werd een gordel van 8 forten rond Antwerpen gebouwd.  Maar na de Frans-Duitse oorlog in 1870 kwam men tot het besef dat de fortengordels verder van de stad moesten liggen.  Door de nieuwe artilleriewapens die men toen gebruikte, ontdekte men dat de schietafstand veel groter was geworden.  In 1878 begon men met de bouw van ondermeer het Fort van Walem, en vijf jaar later was het voltooid.  Het werd één van de 21 forten en schansen rond de Scheldestad - op zo'n 15 km van mekaar gelegen.

(foto: Le Patriot Illustré)

Omdat ook de springstof TNT haar intrede deed, werd het fort nadien versterkt met heel wat beton en  zo omgevormd tot zogenaamd pantserfort.  Men achtte het toen zo goed als oninneembaar.  Op 28 september 1914 werd het het fort voor het eerst zwaar beschoten.  De beschietingen gingen onophoudelijk door tot 2 oktober van dat jaar.  Het fort leed grote schade.  Zeventig soldaten zouden na een onploffing van een kruitmagazijn omgekomen zijn en onder het puin bedolven liggen.  Op 2 oktober gaf de leiding van het fort zich over.  De Duitsers namen het fort toen in...

(Duitse soldaten begraven hun gesneuvelde kameraden na de inname van het fort)

In 1930 werd een gigantisch monument opgericht met de brokstukken.  Het fot van Walem is erkend als necropool.

Na de oorlog werd het fort aangepast, en werden verbeteringen aangepast.  Het werd bovendien gasdicht gemaakt.  Nu nog zijn er immense voorraden gasmaskers aan te treffen. 

Na de tweede Wereldoorlog werd het fort dat geen betekenis meer speelde, uitgebouwd tot militair depot, totdat in 1960 de laatste militairen het verlieten.  Nadien werd het exclusief in gebruik genomen door de dienst Civiele Bescherming die begin jaren vijftig uit de Passieve Luchtbescherming was ontstaan.  In 1964 zou ze er haar nationale alarmcentrale vestigen.

Velen herinneren zich nog dat elke eerste donderdag van de maand de sirenes werden getest.  Het Fort van Walem werd permanent bemand.  In de aflevering op TV laten we ingenieur Marc Bronselaer aan het woord die zowat 21 jaar het hoofd van het fort was, tot bij de sluiting. Het is een unieke getuigenis.  Over dit stuk van de geschiedenis van het fort is nog nooit iets geschreven of uitgezonden.  Het heeft alles om tot de verbeelding te spreken.  De permanente wachtdienst moest informatie verzamelen en doorsturen over ongevallen en situaties die zich in het land voordeden, zodat de minister van Binnenlandse Zaken aan de slag kon.  Marc vertelt dat ze alle mogelijke situaties moesten voorzien, coördineren, en instanties en bevolking alarmeren.  De grootste crisissituatie die van hieruit werd gecoördineerd was deze van de grote overstromingen in 1976.  Koning Boudewijn kwam toen ook op bezoek in het fort.

Het was ook de periode van de Koude Oorlog.  Naast haar vredestaak moest de Civiele Bescherming ook rekening houden met een mogelijke oorlog.  De dreiging van een nucleaire oorlog was reëel in de jaren zestig.  De NAVO-lidstaten hadden allemaal een Centrum Fall-Out, waar men kon berekenen wat de gevolgen van zo'n aanval konden zijn.  Dit gebeurde voor ons land in Walem.  In het fort werden jaarlijks simulatie-oefeningen gehouden.  Mocht het tot een aanval komen, dan was het van cruciaal belang om snel te zien wat voor bom met welke inslag op welke plek was terechtgekomen.  Daarom had de Civiele ons land opgedeeld in een raster van 148 rechthoeken van 11 op 18 kilometer, waarin een meetstation stond opgesteld... 

(foto: Lucas Van de Leur)

(foto: Marc Bronslaer)

In 1986 werd besloten om het coördinatiecentrum in Brussel onder te brengen, in een nieuw crisiscentrum.  Een oud fort was immers niet meer dé geschikte plaats voor zo'n infrastructuur.  Bovendien was de nucleaire dreiging ook veel minder geworden rond die tijd.  Het fort werd in 1995 definitief gesloten en werd ingericht als noodopvangcentrum voor asielzoekers.  In 1998 werd het fort als monument geklasseerd en erkend als necropool.  Nu is het fort dat een belangrijke trekpleister is voor vleermuizen onder het beheer van Natuurpunt, en is een sporadisch groepsbezoek nog mogelijk.

Meer wil ik natuurlijk niet verklappen.  Wie door deze smaakmaker geboeid, méér wil weten over de geschiedenis van het fort, moet zéker kijken op 23 april op Canvas!

Zaterdag a.s signeert Geert het boek in Standaard Boekhandel tussen 10u30 en 12 uur.  Op woensdag 9 april praat hij vanaf 20 uur in boekhandel Salvator over het boek.  Gratis inkom.  Je dient alleen vooraf een seintje te geven op:  info@salvator.be   of de winkel binnen te springen, of te telefoneren naar: 015/20 18 32

Het boek werd uitgegeven door Van Halewijck en kost 19,95 euro.

In juni had ik de kans om de opnames voor deze aflevering bij te wonen in het fort op uitnodiging van Geert.  Het was een warme, vochtige dag, en de muggen hadden vrij spel in de groene wildernis van het fort.   Met eigen ogen kon ik vaststellen hoe minitieus de ploeg te werk ging.   Niet alleen werd heel veel zorg besteed aan de inhoud van het programma, maar werd ook met geduld en zin voor esthetiek gewerkt aan de vormgeving.  Drie dagen duurden de opnames... Hier een aantal sfeerbeelden, met herkenbaar presentator Sven Speybrouck, historicus Geert Clerbout, en 'hoofdrolspeler' Marc Bronslaer...

Het Fort van Walem: geheimzinnigheid - verborgen geschiedenissen en publieke geheimen...  Alleszins spraakmakend.  Het fort is 'geweest'...  De natuur nam het oninneembare in.