De wieg van de boekdrukkunst in onze contreien stond misschien wel in Mechelen, bij de slotzusters van Bethanië !  Met dit (on)waarschijnlijke spannende verhaal kon Stadsarchiefmedewerker Diederik Lanoye alle toehoorders enorm boeien tijdens deze editie van Soirée Lamot, donderdag 25 maart met zijn lezing ‘Mechelse Drukgeschiedenis ontmaskerd’. Daarna nam Diederik de aandachtige toehoorders mee naar het Mechelse Stadsarchief. Mechelen Blogt was erbij...

Was het nu Johannes Gutenberg of Laurens Janszoon Coster die de boekdrukkunst ‘uitvond’ in West-Europa omstreeks 1450? Het blijft een twistpunt, maar er is geen discussie over de oorsprong van de boekdrukkunst: China. Omstreeks 770 na Christus. Ene Pi Shêng zou dan zelfs al met houten losse letters werken. Ook in Europa kon men voor Gutenberg (of Coster) al drukken met houten blokken maar Gutenberg introduceerde de losse loden letter.

Maar waar stond de wieg van de boekdrukkunst van de Zuidelijke Nederlanden, het huidige België? In Aalst, waar Dirk Martens in 1473 de eerste boekwerken drukte, zoals algemeen wordt aangenomen of… bij de zusters van het Onze-Lieve-Vrouweklooster in Bethanië bij Mechelen?

Dat is alleszins wat de Mechelse bibliofiel Henri Cordemans-de Bruyne beweerde toen die in 1896 zijn eerste “Bibliographie Malinoise”, een soort index van Mechelse publicaties, uitbracht. Cordemans stelde een ‘recent ontdekt stuk’ voor, de ‘EGO SUM PANISVITAE’, dat volgens hem bewees dat al in 1467, een jaartal dat ook in het document vermeld stond, zes jaar voor Dirk Martens in Aalst, de slotzusters van Bethanië bij Mechelen de pas uitgevonden techniek van Gutenberg gebruikten.

Niet Aalst maar Mechelen!
Een opmerkelijke stelling. Met dit nieuwe inzicht zou Mechelen Aalst naar de kroon steken. Al van 1860 deden speculaties de ronde over de aanwezigheid van een drukpers in het slotklooster van Bethanië in de jaren zestig van de vijftiende eeuw. De ontdekking van het testament van de in 1466 overleden Jacoba Van Loon-Heynsberch had daar alles mee te maken. In dat testament werd bij de bezittingen gesproken over ‘negen houten printen om beelden te drukken met veertien andere stenen printen’ én ‘een instrument om geschriften en beelden te drukken’. Al snel werd hieruit afgeleid dat het moest gaan om een drukvorm en drukpers om houtsnedes af te drukken of zelfs een pers waarop al met de loden letters van Gutenberg gewerkt werd. Niet Dirk Martens, maar dus de Nonnen van Bethanië leverden het eerste drukwerk...

In 1896 wordt een facsimile van de ‘Ego Sum Panis Vitae’ gepubliceerd. De Sven Gazet van die tijd pikte het nieuws op en de Gazet van Mechelen berichtte dat zes jaar eerder dan Aalst een eerste drukwerk, de ‘Ego Sum Panis Vitae/ Ecce Panis Anglorium’, in Mechelen te vinden was.

Bij het werk werd duidelijk de houtsnedetechniek gebruikt. Maar een deel van tekst leek op een ‘slordige houtsnede’, of was dat stuk met de nog heel nieuwe loden letters gedrukt?

Vervalsing?
De eerste weerleggingen van de theorie van Cordemans komen er vanaf 1947. Behalve de indruk dat een aantal tekstregels recenter leken en dus later toegevoegd, kwam uit dat er letterypes gebruikt werden die in 1467 onmogelijk konden hebben bestaan. Gebruikte fonts bleken te dateren uit 1492 en 1536. Het werk maakte welliswaar melding van de datum 1476. Een van de plausibele verklaringen luidt dat het gedrukt werd in 1600 en dat er een oude houtsnede uit 1476 aan toegevoegd werd, of ging het om een drukfout en moest er eigenlijk 1567 staan. Dat laatste leek weinig waarschijnlijk vermits men in de zestiende eeuw vrij nauwkeurig te werk ging. Men ging er, mede omwille van die reden, vanaf 1974 dan ook vanuit dat het hier een negentiende eeuwse ‘vervalsing’ betrof.

Je kunt je natuurlijk nog afvragen wie het vervalste en met welk doel alsook waarom Cordemans als expert dit niet zag, of wou zien. Hét antwoord of het ultieme uitsluitsel kregen we ook niet tijdens dit boeiende verhaal dat Diederik Lanoye deed. En wie weet blijkt het Mechelse verhaal toch nog waar?


Diederik Lanoye

Een reis in de tijd via de stadsarchieven
Na het onweerstaanbaar boeiende verhaal van ‘de Mechelse drukgeschiedenis’ nam Lanoye ons nog mee naar de historische bibliotheek van het Stadsarchief waar we (ook letterlijk!) de sfeer konden opsnuiven, tussen de boeken en reis in de tijd maakte...

Lanoye toonde ons een aantal oude boekwerken en bracht een verhaal over de eerste drukkers van Mechelen, startende bij Jacob Hendricks (1581) en diens pamflet “Politiek Onderwijs” uit 1582 en het eerste Mechelse drukkersgeslacht Jay. We mochten de boeken inkijken maar dat moest met veel voorzichtheid gebeuren, logisch natuurlijk gezien de ouderdom.

Dieter Viane vertelde ons over de drie kerntaken van het archief: verwerven, bewaren en ontsluiten. Veel wordt verkregen of verworven van de stad, maar er zijn ook schenkingen van particulieren, zoals bijvoorbeeld Mark Uyterhoeven die onlangs het archief van zijn grootvader Prosper de Troyer schonk. Verder dienen stukken op goede wijze en onder de juiste temperatuur bewaard te worden. De werken aanbieden ter inzage in de leeszaal, via catalogi of op Internet alsook de dienstverlening hoort tot de ontsluiting, zo leerden we.

Dieter Viane

Boeiend om te zien wat er zoal te vinden is in het archief; vondelingenregisters, rekeningen, foto’s en kranten, niet alleen de Gazet van Mechelen (dan nog een 'eigen titel'), maar ook de vele andere kranten die Mechelen ooit rijk was. In het archief vind je verder zowat alles over de geschiedenis van Mechelen en omstreken, met een ‘oud archief’ – alles van voor 1799 en een ‘nieuw archief’ – alles wat na 1799 volgde.

Vondelingenregister

Samen met stadsarchivaris Willy Van de Vijver wandelden we tot slot ldoorheen rijen boordevolle rekken met soms heel erg oude boeken en de vele bewaarde kranten en tijdschriften.

Willy Van de Vijver toont een van de vele knappe werken

Enorm indrukwekkend was ook het anatomische boekwerk met zeer knappe tekeningen dat Van de Vijver ons liet inkijken. Best wel fijn om dit heiligdom der heiligen voor de bibliofiel te mogen betreden, wat uitzonderlijk is.

Hoeft het nog gezegd dat het bezoek aan het Stadsarchief en de onthullende lezing van Diederik Lanoye enorm boeiend en leerrijk waren?

Laat ons nu voor onszelf uitmaken of we meegaan in het verhaal van Aalst en Dirk Martens of misschien mogen we als Mechelaars met lef er van uitgaan dat de wieg van de Belgische boekdrukkunst in Mechelen stond?

Waarom niet? "Niet Dirk Martens uit Aalst, maar Mechelse nonnen met lef stonden aan de wieg voor de boekdrukkunst alhier". Geef toe zulke waarheid poneren maakt indruk. Of niet?

Artikel: © Markec
Foto’s: © Jan Smets (behalve 'scan EGO SUM PANIS VITAE - markec)

Voor wie nog meer wil weten over de Mechelse drukgeschiedenis is de tentoonstelling “Gedrukte Stad” die vanaf 16 oktober 2010 in het Museum Schepenhuis loopt, zeker een aanrader!